U vrieme Balkanskih ratova, jedan od najvažnijih anti-imperijalističkih glasova u Austro-Ugarskoj, na kog su se ugledali mnogi južnoslovenski revolucionarni marksisti, bio je mađarski socijalist Jožef Poganj.
Njegova bogata politička karijera vodit će ga od ministarskog mjesta tijekom Mađarske sovjetske republike do revolucionarnih avantura u Njemačkoj i Americi, da bi, kao i mnogi njegovi suborci iz 1919. godine, na kraju stradao pod lažnim optužbama u Staljinovim čistkama.
Iako je bavljenje Balkanom bilo samo jedna kratka epizoda u njegovom životu, ostavio je za sobom jednu od najkvalitetnijih kritika austro-ugarskog imperijalizma na Balkanu, koja predstavlja i značajan istorijski dokument i još uvek aktuelan prilog marksističkom razumevanju problema imperijalizma.
Treći i ujedno najduži dio pamfleta zove se „Mržnja među Austro-Ugarskom i Srbijom“.
Količina pažnje koju Poganj posvećuje ovom pitanju svjedoči njegovom razumijevanju potencijalno eksplozivne prirode austro-srpskih odnosa kao centralne boljke Balkana, koja će 1914. godine eksplodirati u svjetski, imperijalistički rat.
Pišući o „mržnji“ između AustroUgarske i Srbije, Poganj je postavlja na čisto materijalnu osnovu.
Umjesto da zamazuje oči nacionalističkim mistifikacijama o sukobu pravoslavlja i katoličanstva, ili tobože iskonskoj mržnji Austrijanaca prema Srbima (i obrnuto), Poganj sagledava kako se međunacionalni konflikt konstruirao kroz sukob ekonomskih interesa.
Srpska država je, tvrdi on, nastala kroz formiranje klase pravoslavnih trgovaca u Osmanskom carstvu, koji su činili svojevrsnu proto-buržoaziju.
Kao i u mnogim tradicionalnim društvima, u Osmanskoj Turskoj su zanimanja smatrana neprihvatljivim iz vjerskih razloga povjerena manjinama. Srpska buržoazija (bogati sloj) tako nastaje iz trgovine svinjama.
Kako svinjetina nije atraktivna roba u većinski muslimanskoj Turskoj, a nije potrebna okolnim, isto seljačkim državama, Srbija svinje može da izvozi isključivo u Austro-Ugarsku.
Jedina druga opcija je dobijanje izlaza na more.
Ova, toliko mistificiranaa težnja u nacionalističkoj historiografiji i školskim udžbenicima imala je jasan materijalni uzrok: bila je borba za mogućnost plasiranja srpskih proizvoda na svjetsko tržište.
Austro-Ugarska je svim silama pokušavala da osujeti srpsku borbu za dobivanje izlaza na more, da bi potom i onemogućila uvoz svinja iz Srbije. Ovo, naravno, nije bio nikakav izraz apstraktne metafizičke mržnje prema Srbima, nego ekonomskog pritiska austrijskih i ugarskih poljoprivrednih gospodara, koji su pokušali da neutrališu konkurenciju. U prevodu, Vasa Stajić ih naziva „spahijama“, što je svakako tačan izraz makar za Ugarsku, u kojoj su i dalje na selu faktički vladali polufeudalni odnosi. Interesi austro-ugarskih spahija, a ne apstraktna mržnja prema Srbima, vode izbijanje Carinskog rata između Austrije i Srbije. Sa druge strane, geopolitička ometanja Srbije predstavljaju reakciju na percipiranu opasnost Južnih Slovena po teritorijalni integritet Habzburške Monarhije.
Međutim, kao što Poganj pokazuje, Jugosloveni nisu prijetnja teritorijalnom integritetu zbog sopstvenih iredentističkih težnji, nego je njihova želja da se odvoje posljedica nacionalnog tlačenja od strane habzburškog apsolutizma. Detaljno rekonstruira kršenja nacionalnih prava Srba i Hrvata i pod austrijskom i pod ugarskom vlašću. Pritom, Poganj smatra Jugoslovene za jedan narod, čiji su sastavni dio „Srbo-Hrvati“ koji govore istim jezikom i dijeli ih samo vjera. Ovo je bilo rasprostranjeno shvaćanje u Austro-Ugarskoj tog doba. Poganj naziva Srbo-Hrvate čak i „kolonijom apsolutizma“, time poredeći njihov položaj sa europskom politikom prema afričkim i azijskim narodima.
Ovaj kolonijalni odnos, po Poganju, blokira i razvoj industrijskog kapitalizma, u korist mađarskog i njemačkog kapitala, te svjesno zaustavlja stvaranje nacionalnih buržoazija među Jugoslovenima.
Osim što ovim stvara strukturnu nerazvijenost, Habzburška Monarhija dovodi i do masovnog iseljavanja u Sjevernu Ameriku, koje je postalo svakodnevica za desetine tisuća u Bosni i Hrvatskoj. Istovremeno, ona blokira stvaranje bilo kakvih reprezentativnih parlamenata u zemljama naseljenim Južnim Slovenima. Poganj kaže da je ovakav odnos čini regresivnom čak i u odnosu na Napoleona, koji je vladao čak sto godina ranije.
Prema Poganju, jedino rešenje je potpuno uništenje austro-ugarskog apsolutizma i njegova zamena federativnom republikom na celom Balkanu. Austro-Ugarska je, kao i Osmanska Turska, beznadežna, i samo njen potpuni kolaps može donijeti progres.
Ovim Poganj u potpunosti usvaja najradikalnije točke programa balkanskih socijalističkih partija, Srpske socijaldemokratske partije Dragiše Lapčevića i Dimitrija Tucovića i tijesnih socijalista Dimitra Blagoeva. Iz ovog programa izrodit će se, nakon revolucija u Rusiji i Mađarskoj, i ideja Balkanske komunističke federacije.
Tekst je na srpskom jeziku. Polako ga pročitajte…
3. Mržnja među Austro-Ugarskom i Srbijom.
Gresi naših spahija: Izvoz svinja iz Srbije.
Neustrašiva i očajna politika Srbije prema moćnoj austro-ugarskoj monarhiji nije ništa drugo, nego ropac i zapomaganje jedne države koju davi jači protivnik. Već desetinama godina suzbija austro-ugarska monarhija životne interese Srbijske ekonomije, a sve u korist bugarskih spahija i sa njima udruženih austrijskih spahija. Srbija je čisto ratarska zemlja, njena se industrija tek počinje razvijati, stanovništvo joj živi od zemljoradnje i stočarstva. Kad se odračuna sloj činovnika, vojnika i sveštenstva, ostalo je stanovništvo težačko. Za porezu, za vojsku, za zidanje željeznica, za kraljevu civilnu listu, ono samo onda ima novca, kad seljak može da proda svoje žito i svoje svinje. A najbliža, čak jedina moguća pijaca za poljske proizvode Srbije jeste susedna Austro-Ugarska, čije je industrijsko gradsko stanovništvo već dovoljno razvijeno, te mu je potreban uvoz životnih namirnica iza granice. Ovo prirodno stanje bi bilo najpovoljnije i za industriju Austro-Ugarske, jer bi srbijski seljak za novac koji je dobio pri prodaji svojih useva kupovao u prvom redu robu austro-ugarske industrije. To bi bile najpovoljnije prilike i za austro-ugarski proletarijat, pošto bi skupoća životnih namirnica popustila kad bi im uvoz bio veći. A to bi bilo najpovoljnije stanje i za spoljnu politiku monarhije, jer bi time vezala za sebe Srbiju vezama prijateljstva, i povećala bi svoj uticaj na Balkanu.
To bi bila pravilna, pametna i prirodna politika – jasno je, dakle, da je trgovinska politika monarhije bila protivnost svemu tome. Još u Meternihovo vreme je austrijski apsolutizam uvek podmetao nogu srbijskim trgovinskim interesima, silom je hteo da Srbiju, koja je težila za trgovačkom i carinskom samostalnošću, stera u turski sistem carinskoga bakšiša. A kad je posle berlinski kongres stvorio samostalnu Srbiju, onda je ipak morao toliko snishoditi, da s novom državom pregovara kao s ravnopravnom silom. Tako je 1878. godine nastao prethodni trgovinski sporazum koji je doveo u red željezničke, trgovinske, carinske i plovidbene odnose među dvema državama, i koji bi, po želji Srbije, bio deo do stalne carinske zajednice. Ali je zamisao carinske zajednice brzo pala, Austro-Ugarska je u trgovinskom ugovoru od 1881. odbila predlog o zajedničkoj carinskoj oblasti, jer svemoćne ugarske spahije nisu hteli da dopuste slobodan uvoz srpske stoke. Tek, i bez toga je nastala tesna veza među dvema državama, one su uzajamno izmenile razne povlastice, te ako su i carinjeni, ipak su mogli dospevati na zemljište monarhije proizvodi srbijske zemljoradnje i stočarstva. U glavnom, ovo je stanje zadržao i novi trgovinski ugovor, sklopljen 1892. Sav izvoz Srbije bio je upućen u pravcu monarhije, a veći deo uvoza slala je monarhija. 1905. u poslednjoj godini ovog ugovora, uvezla je Austro-Ugarska u Srbiju robe za 30,400.000 K., ili 60% od celokupnoga uvoza Srbije. Iste te godine, devet desetina srbijskog uvoza, 68,500.000 K., je došlo na austro-ugarske pijace. I to nije moglo drukče ni da bude, pri geografskim i ekonomskim prilikama Srbije. Proizvodi Srbije su ratarski proizvodi, a oko nje su sve države ratarske kojima ne treba višak Srbije u usevima i u stoci. Tim ratarski proizvodi su, pored toga, većinom teška roba, i srazmerno težini imaju malu vrednost, na suvozemnim putem ne podnose troškove za šiljanje u daljinu. A mora Srbija nema; diplomacija je tako nesrećno povukla njene granice, da nije dobila primorja ni za jednu stopu. Sve ove okolnosti, dakle, primoravaju Srbiju da svoju robu nudi jedino Austro-Ugarskoj.
Takvu je Srbiju godine 1905. postigao udarac: austro-ugarska monarhija je na zahtev spahija otkazala trgovinski ugovor iz 1892. Za narod Srbije, ovo je bio silan udar. Za sklapanje novoga trgovinskog ugovora je Austro-Ugarska postavila ove uslove: Srbija nikako ne može uvoziti u monarhiju živu stoku, pa ni u zaklanom stanju joj uvoz ne može biti neograničen, nego će se i količina ovoga unapred ustanoviti. Ovi su uslovi značili toliko, da je jedina pijaca za srpsku poljoprivredu, Austro-Ugarska, izjavila da neće da pusti na svoje zemljište robu Srbije. Svašta je Srbija pokušavala da Austro-Ugarsku skloni na popustljivost, pokušala je i to da svojoj robi nađe tržišta na drugoj strani. Ali su joj pokušaji bili jalovi i uzaludni. 1906. su ove dve države sklopile tek privremeni trgovački ugovor, i tek 1908. 14 marta, sklopljen je novi, konačni. Ovj je ugovor naredbenim putem stupio u život 1. septembra 1908. a dopustio je uvoz od 35.000 komada rogate marve i 70.000 svinja u zaklanom stanju. Spahije su i protiv ovoga strašno vikali, i ako s obzirom na kolikoću ova dozvola iznosi samo polovinu pređašnjeg uvoza žive stoke. Spahijske spletke su, kao uvek, i sad uspele, te je 1. aprila 1909. konačno prekinut srpski trgovački ugovor. Nastupilo je zatim bezugovorno stanje, i tek 24. januara 1912. je nastao nov ugovor sa Srbijom, koji je sveo na još manju količinu 15.000 rogate marve i 50.000 svinja u isečenom stanju, dozvoljeni uvoz iz Srbije.
Ovo je istorija dične borbe austrijskih i ugarskih spahija, protiv svinčeta iz Srbije. Dok su otežavali život austrijskog i ugarskog radništva nesnosnom skupoćom, dotle im je pošlo za rukom da Srbiju dovedu do vrhunca očajanja. Ceo ekonomski njen život je imao utrnuti. Dejstvo carinskoga rata je bilo ne samo to, što Srbija nije mogla stići na austro-ugarska tržišta, nego i to, da je Srbiji bio prekinut i svaki mogući put prema svetskim tržištima.
Zaludu je Srbija sve pokušavala. Najpre pokuša da stupi u carinsku zajednicu sa susednom Bugarskom, pa da tako preko bugarskog zemljišta dospe na more. Ali je Austro-Ugarska i ovo zaprečila. Posle, kad je austro-ugarska diplomacija pokrenula misao o sandžačkoj željeznici, koja bi zaobišla Srbiju i spojila Bosnu sa Solunom s Egejskim morem, Srbija je zahtevala zidanje dunavsko-jadranske željeznice, koja bi Beograd i Niš spojila sa lukom Bar. Ovaj zahtev je onemogućila diplomacija monarhije. Posle plana o sandžačkoj željeznici je došla aneksija, koja je iz korena isčupala svaku potajnu nadu Srbije da bi se preko Bosne sastala s Crnom Gorom i tim putem došla do bolne svoje čežnje: do mora. Geografski i ekonomski položaj Srbije takav je, da pred njom stoje samo dve mogućnosti, ako hoće da ostane u životu: ili da ima slobodan promet s Austro-Ugarskom ili da dobije slobodan put na more. Austro-Ugarska joj ne da ni jedno ni drugo. Ekonomska kriza, siromaštvo, ogorčenje i vrenje se moralo javiti u Srbiji. Da je i dalje mirno trpela gušenje Austro-Ugarske, bez uslovno bi bila ugušena; ona dakle nije imala šta da izgubi kad je za aneksione krize htela pretnjom rata da izkamdži svoj život iz ruku monarhije. Ovo objašnjava onu hrabrost, niklu iz očajanja, koja je malenu Srbiju bunila protiv susednoga gorostasa. Ovo ekonomsko očajanje je u poslednjem redu, raspalilo ono oduševljenje, s kojim se Srbija udružila sa Grčkom i sa Bugarskom, sa starim svojim protivnikom, u Balkanski Savez. Stvaranje Balkanskoga Saveza su pomogli ugarske i austrijske spahije time, što su svojom borbom protiv svinja iz Srbije primorali Srbiju da otpočne borbu protiv Turske i da tako steče primorsku luku, koja joj je preko potrebna za opstanak. Oružje Balkanskoga Saveza je oborilo Tursku pod noge, i Srbija je, činilo se, ispunila svoje želje do kraja: podelom Albanije će dobiti luku na Jadranu. Ali se tada opet dala čuti austro-ugarska monarhija, koja je svom svojom politikom gonila Srbiju da traži morsku luku, i htela je zabranom svojom da zaustavi srpske čete u njihovu prodiranju prema Draču i Lješu, hoće da liši Srbiju najdragocenijih plodova njenih pobeda. Videli smo da je pitanje luke za Srbiju pravo pitanje opstanka; to je od njega stvorila spoljna trgovinska politika monarhije, te nije čudo ako Srbija i opet borbom do krvi hoće da brani svoja krvlju stečena prava, ako se okreće za silnim svojim ruskim bratom, te je i opet raspirena opasnost rata između Austro-Ugarske i Srbije.
Gresi apsolutizma: Jugoslovensko pitanje.
Jedan izvor čarkanju sa Srbijom jeste carinska politika, stavljena u službu spahija, a drugi je izvor ugnjetavanje jugoslavenskih naroda, koji pripadaju monarhiji. Gresi spahija su ozlojedili Srbe koji žive izvan granica monarhije, a gresi apsolutizma su ogorčili srpske narodnosti koje žive u granicama monarhije. Samostalne srpske države, Srbija i Crna Gora, hoće time da se spasu iz stalne svoje ekonomske krize, što teže da protiv Austro-Ugarske stvore moćnu, jedinstvenu srpsku carevinu, a Jugosloveni što žive pod vlašću monarhije, hoće da sa svoga tela raskinu okove političkog ugnjetavanja i socijalne bede time, što hoće da se, oslobođeni starešinstva apsolutizma, sjedine sa srpskom braćom svojom, koja žive samostalnim državnim životom. Tako se obrazovala misao o velikoj jugoslavenskoj carevini, koja bi sjedinila u sebi ceo jugoslavenski narod.
Jugoslavensko pitanje su stvorili u prvom redu gresi austro-ugarske monarhije.
Istorija Jugoslavena nije drugo, nego istorija velike neprekidne patnje. Jugoslaveni su većinom narod ratara, koji se pod uticajem geografskih prilika, usled političkih promena, razvio u bezbroj sitnih plemena i naroda. Seljaci uvek naginju, da se iz jednog naroda pocepaju na raznovrsna plemena. Seljak je vezan za grudu svoje zemlje, ne vidi mnogo dalje od međa svoga sela, i seljake koji stanuju u različitim krajevima ne prilagođava jednoga drugom, ne teše ih na isti oblik neprekidno kruženje prometa i trgovine. Seljaštvo se svugde razbija na različite dijalekte i u narodnom jedinstvu ga održava samo zajednički vladalački stalež. Ali vladalački stalež jugoslavenskoga naroda nije potekao iz samoga jugoslavenskoga naroda, nego su mu tuđinska gospoda zasela na vrat, i vladalački stalež ne samo da je tuđ, nego je sastojao iz mnogostrukih tuđinskih slojeva. Zato je posle broj jugoslavenskih narodića postao neizbrojiv, i danas sačinjavaju Jugoslavenski narod: Slovenci, Uskoci, Hrvati, Šokci, Bunjevci, Bošnjaci, Hercegovci, Crnogorci, Srbi i Bugari. U Kranjskoj, gospodar Slovenaca bio je nemački riter, u Dalmaciji talijanski trgovac, u južnoj Ugarskoj mađarski plemić, na Balkanu turski spahija. Tek u devetnaestomu stoljeću je otpočeo tok jugoslavenskog oslobođenja ispod tuđinske vlasti. Srbija i Crna Gora su postale samostalne države. I Bugarska, koja nešto dalje stoji od jugoslavenske narodne porodice, izvojevala je svoju samostalnost, ali Slovenci na zapadu, i Srbo-Hrvati na istoku od njih, još i danas stoje pod tuđinskom vlašću. Još i danas jugoslavenska plemena predvaja najpotpunija raščereženost. Naročito je maćijska sudbina Srbo-Hrvata: oni stoje pod vlašću Austrije, Ugarske, Hrvatske i Slovenije, Bosne i Hercegovine, Srbije, Turske, Crne Gore; četir vladara i sedam vlada rukuje njima. Njih predvajaju i kineski zidovi vere; Hrvati i Srbi bi po jeziku zapravo bili jedan narod, ali ih predvaja katoličko i pravoslavno hrišćanstvo. Tuđinsko austro-ugarsko vladanje nad Jugoslavenima uvek je bilo rđavo vladanje. Politički apsolutizam i privredno isisavanje: to je uvek bila sudbina Jugoslavena u monarhiji. Njima su uvek upravljali kao kolonijom. Apsolutizam je na svakom koraku zaustavljao prirodno razviće Jugoslavena. Sprečavao je da dođu do vrhunca industrijskog kapitalizma. Ni u Hrvatskoj, ni u Dalmaciji, ni u Bosni, apsolutistička vladavina nije zasnivala nikakve investicije. I što ima industrijskih poduzeća u ovim državama, njih su podigli strani kapitalisti i čisto su kolonijska poduzeća. Prirodna bogatstva jugoslavenskih pokrajina izvoze kao sirovine. Najrazvijenija grana industrije u Hrvatskoj i Bosni jeste još i danas drvarska industrija, određena za izvoz. Nesnosne političke prilike i zastarele pravne odredbe svugde sprečavaju razvijanje industrije. Privredne prilike jugoslavenskih država su svugde rđave. Nevolje Dalmacije su postale tako nesnosne, da je austrijska Bekova [1] vlada morala nešto učiniti za olakšanje toga. U Hrvatskoj zbog ugarske željezničke tarife ne može hrvatska industrija da napreduje ni na bliskim bosanskim tržištima. Željeznička tarifa za Zagreb – Reku je veća od tarife za Budimpeštu – Reku, pa često robu namenjenu za Reku, šalju iz Zagreba u Peštu, a tek odande, preko Zagreba na Reku, jer je tako jeftinije. I plodovi tuđinske vlasti i njene politike u Hrvatskoj jesu: sve veća beda naroda, sve jače iseljavanje i užasan broj analfabeta. U Bosni, vlada koja širi civilizaciju austro-ugarskog činovništva, još nikako nije zbrisala kmetstvo. Slovenski kmet još sada mora trećinu plodova sa svoje zemlje da preda muhamedanskom agi, i još uvek daje desetinu useva državi. Samo što ga sad ovaj teret još više tišti, jer je veliko reformno delo apsolutističke vlasti bilo u tome, što seljak od 1905. ne plaća više desetinu u prirodi, nego u novcu, prema prosečnoj ceni od deset poslednjih godina.
Ovo su ekonomski udesi austro-ugarske političke vlasti nad Jugoslavenima, a ostala politička sredstva su samo dostojna ekonomske njene politike. Dalmaciju je apsolutizam uvek ponižavao na ulogu političke pepeljuge, a u Hrvatskoj je njegova vlada upotrebljavala najbezdušnija sredstva. Pošto je mađarska vlasnička klasa uspela da Hrvatsku liši samostalnosti, a i habzburška reakcija je Jelačićevu protivrevolucionarsku politiku nagradila samo time, što je Hrvate prodala samovolji ugarske gospode, sudbina Hrvatske i Slovenije je bila sve jače i jače ugnjetavanje. U poslednja vremena su Kuenov [2] neprekriveni apsolutizam i pokvarena mu vladavina najzad uzbunili hrvatski narod. Zajedničko stradanje je 1905. ujedinilo u koaliciju dotle zavađene katoličke Hrvate i pravoslavne Srbe, i ta je koalicija otpočela borbu za demokratsku vladavinu. Udružila se sa mađarskom koalicijom, koja se onda borila iz opozicije, ali je ova, kad je došla na vladu onako isto izdala hrvatski narod koji joj je verovao, kao što je izdala i izborno pravo ugarskog puka. Pitanje željezničarske pragmatike, koja nasilno pomađaruje, bio je ćuška po licu hrvatskog nacionalnog ponosa, te je u ugarskom parlamentu otpočela hrvatsko-srpska opstrukcija, hrvatski sabor rasteraše, i od onda se u Hrvatskoj vlada bez zakonitog proračuna i bez sabora. Ugarska oligarhijska vlada je dotle dospela da već ne ume dalje da vlada pomoću banskog apsolutizma, prikrivenog mađarskim saborom, nego je morala da pribegne otvorenom, razgolićenom apsolutizmu. Došla je vladavina Cuvaja,[3] kraljevskog komesara, koja je do krajnjih granica dovela svaku samovolju i svaku pokvarenost. Pa su još i od ovoga hteli dalje ići, i radi potpunog “umirenja” hrvatskoga naroda su hteli na čelo Hrvatske imenovati vojničkog diktatora. I još nije najveća sramota mungovskog vladara u Hrvatskoj ta vojnička diktatura, nego to, što su Hrvati s radošću primili ovu izmenu Cuvajeve vladavine. Dotle je došla politika ugarske vlade, da se ljudi ispod nje s radošću spasavaju ispod nje i beže pod zaštitnička krila najnazadnije vladavine na svetu, pod krila austrijske soldateske. Istorija će sa zaprepašćenjem konstatovati za današnju Ugarsku i sistem njene vlade, da je iz nje otpočelo iseljavanje ne samo u blagostanje i slobodu Amerike, nego i iseljavanje u službu i u apsolutizam bečkoga militarizma.
Drugi gresi ugarskog apsolutizma su se okomili protiv Srba u južnoj Ugarskoj. Lukačeva je vlada u julu 1912. ukinula autonomiju pravoslavne srpske crkve, narodno-crkveni sabor je rasteran i izjavila da ga dotle neće sazivati, dok ne izmeni svoj ustav, organizacionu svoju uredbu. Ovu otvorenu povredu zakona je vlada obrazlagala time, što bi srpski narod, u slučaju prostog raspusta sabora, ponovo izabrao iste poslanike, pa je zato morala ukinuti sabor. Ukidanju je istinski razlog to, što su u saboru bili jaki srpski radikali, koji su u savezu sa Justovcima.[4] Sabor sastoji iz nadmoćnog broja svetovnjaka, te su episkopi, skutonoše svagdanje vlade, bili uvek u manjini prema svetovnjacima, udruženim sa nižim sveštenstvom. Ovaj srpski narodno-crkveni sabor upravlja ne samo crkvenim, nego i školskim stvarima, pa ujedno raspolaže imanjem srpske narodne crkve, imanjem od dve stotine milijuna kruna. Srpska crkva inače i nije samo crkvena, nego je u isti mah i nacionalna organizacija, kao i crkve balkanskih slovenskih naroda, i tako je do izvesnog stepena držala na okupu Srbe u južnoj Ugarskoj, bila im nosilac kulture i narodne individualnosti.
Cuvajeva vlada u Hrvatskoj, ukidanje narodno-crkvene autonomije Srba u južnoj Ugarskoj, to su gresi ugarskog oligarhijskog apsolutizma, dok pustolovna vladavina u Bosni tereti savest bečkog apsolutizma. U svoje vreme su aneksiju time obrazlagali, što će Bosni da dadu ustav, jer želje naroda u Bosni, koji je zahtevao prava za narod, mogu samo tako ispuniti, ako konačno prečiste pitanje: kuda pripada okupirana oblast koja je dotle lebdela između Turske i Austro-Ugarske. Međutim, odonda Bosni još nisu dali ustav. Dali su joj, doduše, nešto nalik na zemaljski sabor, ali ovaj nije zakonondavan, nego samo savetodavno telo i narod je iz njega uvek isključen. I pored toga zemaljski sabor, koji nikada nije dosta ropski za soldatesku i birokratsku gospodu, svakom prilikom lišavaju prava da vrši kritiku, i raspuštaju ga. Vlast monarhije se u Bosni, sem na bajonete zajedničke vojske, oslanja, nasuprot srpskom seljaštvu, na muhamedanske spahije. Zato odugovlači zajednička vlada otkupljivanje kmetova, oslobođenje čipčija. Austro-ugarski apsolutizam je dospeo onamo, kamo i turska vladavina u evropskoj Turskoj: tek po cenu njene propasti može se onde ukinuti apsolutizam.
To je slika o vladanju austro-ugarskog apsolutizma nad Jugoslavenima u monarhiji. Ekonomsko pljačkanje i političko ugnjetavanje: to su uspesi. Zloplatni Jugoslavenski narodi, ostavši siromašni posred kapitalističke okoline, koja se obogatila, sasvim prirodno su morali doći do uviđavnosti, da protiv austro-ugarske vlasti, koja ih cepka na toliko odlomaka pa ih jedan po jedan tlači, treba zajednički da se bore, i da se brane zbijeni u zajedničku, jedinstvenu i moćnu državu.
Potom je aneksija povredila sve jugoslavenske rane. Izvan monarhije i u njoj jednako su jauknuli Jugoslaveni. Srbija i Crna Gora su videli da je sad kraj velikim njihovim snovima, ujedinjenju celoga Jugoslavenstva u jednu državu, obnovljenju drevne carevine Dušana Silnoga, pošto je aneksijom Bosne većina Jugoslavena, većina Srbo-Hrvata došla pod vlast monarhije. Srbija je, po rečima Milovana Jankovića, srpskog revolucijonarca, Pijemont Balkana. Kao što je Pijemont imao zadatak da oslobodi sve talijanske pokrajine ispod habsburške vladavine, taku istu zadaću ima Srbija prema Jugoslavenima. Ovo je ideal Velike Srbije. Njemu nasuprot se posle aneksije pomolila ideja Velike Hrvatske, koja je htela da se Hrvatskoj pridruže Bosna i Hercegovina i Dalmacija, pa ove pokrajine, zbijene u jedinstvenu jugoslavensku državu, da stanu kao ravnopravni deo pored Austrije i Ugarske: mesto dualizma neka dođe trializam.
Ali se od aneksije ovamo već svašta dogodilo. Onda je u Hrvatsku došao Cuvaj, odonda su rasterali nepopustivi bosanski pokrajinski sabor, i odonda su satrli narodno-crkvenu avtonomiju Srba u Južnoj Ugarskoj, odonda je konačno i do krajnosti ozlojedio austro-ugarski apsolutizam Jugoslavene koji su pod njegovom vlašću. I odonda se dogodilo to da su srbijske armije preotele Staru Srbiju ispod vlasti Turaka, da je Skoplje, drevna srpska prestonica, ponovo došla u srpske ruke. Pobede srpskih četa je ceo jugoslavenski svet dočekao sa silnim oduševljenjem. Sve nacijonalno oduševljenje sve zanošenje se okrenulo prema srpskoj braći koja se bore protiv turskoga tirana, sve ovdašnje nezadovoljstvo i ogorčenje se uputilo za granicu, Srbiji, koja u trijumfu napreduje putem nacionalnog poleta, onde tražeći usvojim snovima nade za poboljšanje. Hrvatska je na vest o srpskim pobedama bila jedno pobedno klicanje, pozorišta su svečanim predstavama pozdravila srpske pobede. Srbi u Južnoj Ugarskoj su požurili da svojoj braći na bojnom polju pomognu novcem, jestivom, odelom. Jugoslaveni u Dalmacijij su demonstracijama, bakljadom pozdravili nacionalno slavlje. I ništa nije pomoglo kad je apsolutizam raspustio i vojničkom silom rasterao gradske zastupnike Spljeta i Šibenika, kao što nije pomoglo ni to, kad su nasuprot rezoluciji srpskih članova bosanskoga sabora, nepovoljnoj za monarhiju, priredili muhamedanske protivdemonstracije.
Apsolutizam je političkim svojim gresima uspeo i postigao, da svi potlačeni Jugoslaveni žele da se otmu njegovoj vlasti, da u svojim snovima o nacionalnom i socijalnom oslobođenju upiru svoje poglede prema Srbiji. Postigao je to, da su kad je zauzeto stanovništvo protiv srpske luke na Jadranu, srpski ministri mogli izjaviti kako od svojih zahteva ne odstupaju, kako im zaludu staje na put austrijska reakcija koju ne vole ni rođeni joj podanici, zaludu im staje na put ona Ugarska u kojoj nema istinske demokracije, kao u Srbiji, u kojoj nema narodnog parlamenta, i gde nasilni izbori ugušuju narodnu volju. Nikad jednu vladavinu nije mogao ošinuti po licu strašniji šamar, no kakvim je sad malena jedna balkanska država ćušila austro-ugarski apsolutizam. Veliki Napoleon, naslednik francuske revolucije i izvršilac njen, imao je tu politiku da, kuda je god stigao na putu svojih osvojenja, svugde je gledao da, nasuprot apsolutizmu knezova, raspali demokratsku revoluciju naroda. Godine 1809. je pozvao i Ugarsku da istera Habsburgovce i da postane slobodna nacija. Tako je dakle nisko pao habsburški apsolutizam da ne već samo Napoleon I., nego i Petar I. ima pravo da govori stanovništvu Ugarske kao apostol demokracije, dok habsburška reakcija hoće da ga smrvi, kao što je htela da smrvi i Napoleona. Nikad nisu na sramotnije batine povalili one koji su uzrok političkoj bespravnosti ugarskog stanovništva i čija spahijska naduvenost se ne stidi što malena jedna, žalosna balkanska država u svakoj prilici može to da joj baci u lice.
Dokle god monarhijini Jugoslaveni žive pod apsolutizmom, rđavo se tu osećaju i teže za granicu, dotle se uvek monarhija mora bojati privlačnog uticaja slobodne nezavisne Srbije, a preko nje i od panslavističke agitacije velike severne carevine, Rusije. Ovo objašnjava zašto se u Beču toliko boje “srpske opasnosti” i “ruske opasnosti”. Ovim se objašnjava i to, zašto austro-ugarska spoljna politika hoće ma po koju cenu da spreči mogućnost da Srbija postane velika, zdrava država u poletu. Ovim se objašnjava i to, zašto ona ista monarhija, koja je i u osamdesetim godinama odbacila carinsku zajednicu sa Srbijom, hoće sad, ako zatreba, i oružjem da izvojuje carinsku zajednicu i vojnički savez sa Srbijom. Austro-ugarski apsolutizam, pošto je potlačio Jugoslavene i pošto se boji da će ih Srbija otkinuti od nje, hoće da se pomogne time, što bi večito prikovao za sebe Srbiju, učinio je vazalnom državom. Ova je politika karakteristična za dušu apsolutizma. On ne odabire jedini pravilan put koji vodi uspehu, koji bi demokratskom vladavinom Jugoslavena i federativnim rešenjem nacionalnog pitanja ukinuo uzroke zala nego hoće, gomilajući grehe na grehe, da liši još i narod Srbije njegove demokracije i narodne mu samostalnosti.
Austro-Ugarski apsolutizam se boji samostalnosti Srbije, jer je spahijskom svojom politikom ozlojedio njen narod i oterao ga u naručje Rusije; sa druge strane je unutašnjim nasiljem pobunio protiv sebe monarhijine Jugoslavene, pa se boji da njih srce vuče za granicu, Srbiji. Austro-Ugarski unutrašnji politički i ekonomski uzroci su dakle raspirili mržnju među Austro-Ugarskom i Srbijom, te su doveli do ratne opasnosti. Avetinja srpske i ruske opasnosti nije drugo, nego iz groba ustala senka jugoslavenske slobode, koju je pogubio monarhijski apsolutizam; srpska i ruska opasnost je samo priviđenje nečistoj savesti monarhijinih gospodara. Kao što se Šekspirevu Ričardu Trećem pred odlučnu bitku redom javljaju duhovi njegovih žrtava, te mu u lice kazuju svoje prokletstvo: “Budi proklet i umri!,” tako pred austro-ugarski apsolutizam izlaze duhovi zaklanih mu žrtava, duhovi bosanske, hrvatske i srpske slobode, da mu pred opasnost svetskoga rata grunu u lice: “Budi proklet i umri!”
Balkanski Savez.
Gresi austro-ugarske spoljne politike i gresi austro-ugarskog apsolutizma su stvorili Balkanski Savez. Austrijski klerikalizam je kriv što je arnautski ustanak oslabio vlast mladoturaka. Aneksiona politika austrijskog imperijalizma je porušila ugled mladoturske revolucije i napujdala je Italiju na razbojnički pohod protiv turskog Tripolisa. U sporazumu s aneksijom je Bugarska izrekla svoju samostalnost, i Kreti svoje prisajedinjenje Turskoj. Parlament Kreta je izrekao to prisajedinjenje posle aneksije. Grčka, u strahu pred vojničkom nadmoći Turske, morala je to da odbije. I kao što je narodno poniženje izbilo 1908. u mladoturskoj vojničkoj revoluciji, tako je i sada 1909. narodno poniženje izbilo vojničkom pobunom u Grčkoj. Grčka vladalačka kuća je dospela u krizu. Vođ stranke za grčki Krit, Venicelos,[5] postade ministar predsednik Grčke, ali je pod pritiskom prilika i on bio primoran da zatvori vrata grčkog parlamenta pred poslanicima izabranim na Kritu. U vreme rata u Tripolisu se i na egejskim ostrvima rasplamtelo nacionalno osećanje, koje je ustancima rasteralo turske vlasti i izreklo prisajedinjenje Grčkoj. Ako nisu hteli grčka dinastija i gospoda na vladi da ih zbriše nezadovoljstvo naroda, onda su morali naći načina za osvojenje Krita i egejskih ostrva. Taj način je Grčka mogla naći samo u ratnom pohodu protiv Turaka, a mogućnost pobede u ratu samo u udruženoj snazi balkanskih država. Posle je austrijska diplomacija Bugarskoj preporučila podelu Makedonije. Austro-ugarska spahijska spoljna politika je primorala Srbiju da se širi prema moru, a time i da zarati protiv Turske.
Austro-ugarska spoljna politika je, dakle, glavni uzrok što je prekinuta stara mržnja Srba i Grka prema Bugarima. Najjači otrovni zub toj mržnji je i inače izmučen tom okolnošću, što je tursko nasilje u isto vreme zbližilo u Makedoniji zavađene dotle bugarske, srpske i grčke čete. Posle je predlog grofa Berhtolda o decentralizaciji pružio Balkanskom Savezu i lozinke za rat. Balkanski Savez su skovale snage protivne spoljnoj politici Austro-Ugarske, prirodno je dakle što je postao pod zaštitom starog suparnika monarhijinog na Balkanu, Rusije.
Ujedinjenje balkanskih država bi značilo veliki napredak. Njihovo vojničko jedinstvo može da zapreči neprekidno upletanje velesila u poslove Balkana, a ekonomsko im jedinstvo može da bude osnova za veličanstven ekonomski napredak. Ali Balkanski Savez ne znači istinsko ujedinjenje balkanskih naroda, nisu ga izazvale kulturne i ekonomske težnje, nego ratne i dinastične, on nije prevrat potekao odozdo iz naroda, nego je skovan odozgo, vlašću vladara. Zato on nije sredstvo za stvaranje federativne balkanske republike, nego za rat protiv Turske. Takav Balkanski savez i neće biti stalan, u njemu već ima dinastičkih i šovinističkih klica za raspadanje. Konačan i stalan biće onaj Balkanski Savez, koji se neće obrazovati pod pokroviteljstvom cara, nego pod zaštitom demokracije.
Nastavit će se…
Pripremio: Stefan Gužvica, Prometej.ba
[1] Maks Vladimir fon Bek (1854–1943), premijer Austrije od 1906. do 1908. Za vreme njegove vlasti, u austrijskom delu Monarhije uvedeno je opšte pravo glasa za punoletne muškarce.
[2] Karolj Kuen-Hedervari (1849–1918), ban Hrvatske-Slavonije od 1883. do 1903. godine, čija vladavina se odlikovala autokratijom i mađarizacijskim politikama.
[3] Slavko Cuvaj (1851–1931), ban Hrvatske-Slavonije od 1912. do 1913. godine, odnosno u vreme pisanja Poganjevog teksta. Bezuspešno je pokušavao da rasturi Hrvatsko-srpsku koaliciju. Nacionalno-revoucionarna omladina, koja ga je smatrala izdajnikom, pokušala je da izvrši atentat na njega. Zanimljivo je da su u pokušaju atentata učestvovali i budući jugoslovenski komunisti August Cesarec i Kamilo Horvatin.
[4] Justovci su bili pripadnici levog krila Nezavisne partije, koje je bilo na pozicijama građanskog radikalizma i republikanstva. Prvi vođa je bio Đula Just, po kom su dobili ime, a najpoznatiji je bio Mihalj Karolji, koji će 1918. godine postati prvi predsednik kratkotrajne Mađarske republike.
[5] Elefterios Venizelos (1864–1936), grčki državnik i vođa Liberalne partije. Biran je za premijera osam puta i bio je na vlasti od 1910. do 1920. i od 1928. do 1933. godine.
wpDiscuz
