Most Mehmed-paše Sokolovića nalazi se u Višegradu, blizu granice Bosne i Hercegovine i Srbije, a jedan je od naznačajnijih spomenika kulture i remek-djelo monumentalne arhitekture Bosne i Hercegovine.Most je izgrađen u periodu 1571-1577. godine, po želji i naredbi Sokolović Mehmed-paše, Velikog vezira Otomanskog Carstva.
Mehmed-paša Sokolović rođen je daleke 1505. godine u selu Sokolovići, u višegradskom kadiluku, blizu male kasabe Rudo. Otac mu se zvao Dimitrije, a na krštenju je kao dječak dobio ime Bajo. Umro je u Istanbulu, nekoliko godina po završetku izgradnje čuvene Višegradske ćuprije.
Još kao dječak, slijedom običaja tzv. divširme, odvojen je od svojih roditelja i odveden u Tursku. Divširma, odnosno danak u krvi, onovremeno je bio redovni način oporezivanja u Otomanskom carstvu, a podrazumijevao je nasilno odvođenje hrišćanske, nemuslimanske, muške djece, u Tursku. Tamo su dječaci prihvatali muslimansku vjeru i školovali se u vojnim školama kako bi postali elitni vojnici turskoga cartva, tzv. janjičarskog reda.
Madi Sokolović bio je istaknuti vojskovođa Osmanskog carstva u mnogim bitkama, u ratovima protiv Ugarske i Austrije, a svoje vojno umijeće je potvrdio u čuvenoj bitci pod Sigetom, u kojoj je poginuo slavni Sulejman Veličanstveni, 1566. godine. Oženio je kćerku sultana Selima II, princezu Esmahan, 1562. godine. Mehmed-paša Sokolović je bio Veliki vezir u periodu od 1565. do 1579. godine, u vremenu tri velika sultana: Sulejmana Veličenstvenog (1520-1566.), Selima III (1566-1574.) i Murata II(1574- 1595.).
Kao Veliki vezir, Mehmed-paša Sokolović je bio naručilac i ktitor mnogobrojnih svjetovnih i vjerskih objekata diljem Otomanskog carstva. Iz pisanih dokumenata poznata je činjenica da je baš Mehmed-paša Sokolović uticao na odluku Carigrada da se 1957. godine obnovi Pećka patrijaršija, na čijem čelu je bio vezirov rođak, partijarh Makarije Sokolović; tako je Srpska pravoslavna crkva obnovila svoju samostalnost.
Izgradnja čuvene višegradske ćuprije povjerena je jednom od najvećih arhitekata onvog vremena ”velikom arhitekti Sinanu”. Bio je glavni arhitekt u vrijeme četiri sultana: Selima I, Sulejmana I, Selima II i Murata III. Poznato je da je sagradio oko 360 različitih građevina, a među najpoznatijim djelima su Sulejmanija džamija u Istambulu (1550.) i Selimija džamija u Edirneu (1557.) u Turskoj. Kodža Mimar Sinan (15. april 1489-17. juli 1588.) rođen je kao Josif, u grčkoj (ili jermenskoj) hrišćanskoj porodici, u selu Agirnas (Ağırnas) kod Kajzerija, u istočnoj Kapadokiji. Kao mladić je, baš kao i Sokolović, odveden u janjičarsku vojsku 1511. godine. Služeći u turskoj vojsci, dobio je priliku da proputuje čitavim tadašnjim Otomanskim carstvom, sve do Rodosa, Bagdada i Damaska; Persije na istoku, Egipta na jugu, ali i Beograda (kada je grad osvojio Sulejman I), Moldavije na sjeveru i Krfa na zapadu. Mnogo kasnije, zapisao je:
„Vidio sam spomenike kulture i ostatke velikih antičkih civilizacija. Iz svake ruševine nešto sam naučio, sa svake građevine nešto pokupio…“.
Veliku reputaciju kao graditelj je stekao nakon što je za par dana izgradio most preko rijeke Pruth u Moldaviji.
Višegradski most, pozicioniran na važnoj geostrateškoj lokaciji, kroz istoriju svjedoči o razmjeni kulturnih uticaja Balkana, Otomanskog cartva i Mediterana, između kršćanstva i islama.
Monumentalnost i jedinstvena estetika višegradskog mosta proizilazi iz njegove elegancije po obliku. Most leži na devet velikih kamenih stubova širine 3,50-4,00 metra i dužine oko 11,50 metara. Most preko rijeke čini jedanaest klasičnih prelomljenih lučnih otvora, a krajnji otvor uz desnu obalu Drine oslanja se na dva podzida. Raspon ostalih deset lučnih otvora kreće se od 10, 70 do 14,80 metara. Na lijevoj strani, krajnji lučni otvor se oslanja na ugao mosta koji prelazi u rampu sa četiri luka pomoću kojih se most pod pravim uglom spaja sa lijevom obalom, prateći prirodni položaj zemljišta. Iznad lukova čitavom dužinom mosta proteže se profiisani vijenac od sedre sa ogradom mosta koja se nastavlja na njega.
Kamen za zidanje mosta sječen je u mjestu Banja, koje se nalazi oko 5 kilometara niz lijevu obalu Drine. Nekada je na mostu bila drvena kula, stražarnica sa prolazom koji se zatvarao jakim hrastovim vratima sa obje strane. Vrijeme nastanka kule stražarnice nije poznato, ali je datum rušenja, 1886. godina, zapisan.
Stubovi, svod i čeoni zidovi izvedeni su od sedre sa lokaliteta majdan Višegradske banje. Pojedini kameni blokovi vezani su željeznim klamfama zalivenim olovom. Na uzvodnoj strani, sa trokutaste osnove prelazi stepenasto u pravougaono proširenje, koje nosi slijepi portal sa tarihom, natpisom; dva tariha u stihovima sa uklesanim godinama – na prvom 971.-/1571., a na drugom 985./1577.
Univerzalna vrijednost mosta sa stanovišta arhitekture leži u tome što ova građevina svjedoči o usvajanju i prilagođavanju tehnika gradnje tokom dugog historijskog procesa. Isto tako, svjedoči o važnim kulturnim razmjenama međusobno različitih civilizacija, istočne i zapadne.
Na simboličkoj razini, ličnosti Mehmed-paše Sokolovića, arhitekte Mimara Sinana i nobelovca Ive Andrića, zauvijek su upisane u samo biće ove građevine, koja pamti i priča svoje priče i zasigurno spada u najznačajnija djela čovječanstva.
Most Mehmed-paše Sokolovića upisan je na UNESCO listu svjetske kulturne baštine 2008. godine, i spada u kategoriju zaštićenih spomenika kulturne baštine svijeta.
U periodu 2013-2015. godine, Komisija za očuvanje nacionalnig spomenika, u saradnji sa Turskom agencijom za saradnju i koordinaciju TIKA, radila je konzervaciju i restauraciju mosta. Radovi su bili vrlo zahtjevni, rađeni prema projektu u skladu sa originalnim izvorima i izgledu mosta. Čak je za potrebe pronalaska prave vrste kamena otvoren kamenolom u višegradskoj banji u Vilinoj Vlasi, lokalitetu sa kojeg je vađen kamen od kojeg je most i prvobitno izgrađen. Intervencije su okončane uspješno i građevini vratile stari sjaj.
Ivo Andrić, Na Drini ćuprija:
“Većim delom svoga toka reka Drina protiče kroz tesne gudure između strmih planina ili kroz duboke kanjone okomito odsečenih obala. Samo na nekoliko mesta rečnog toka njene se obale proširuju u otvorene doline i stvaraju, bilo na jednoj bilo na obe strane reke, župne, delimično ravne, delimično talasaste predele, podesne za obrađivanje i naselja. Takvo jedno proširenje nastaje i ovde, kod Višegrada, na mestu gde Drina izbija u naglom zavoju iz dubokog i uskog tesnaca koji stvaraju Butkove Stijene i Uzavničke planine. Zaokret koji tu pravi Drina neobično je oštar, a planine sa obe strane tako su strme i toliko ublizu da izgledaju kao zatvoren masiv iz koga reka izvire pravo, kao iz mrkog zida. Ali, tu se planine odjednom razmiču u nepravilan amfiteatar čiji promer na najširem mestu nije veći od petnaestak kilometara vazdušne linije.
Na tom mestu gde Drina izbija celom težinom svoje vodene mase, zelene i zapenjene, iz prividno zatvorenog sklopa crnih i strmih planina, stoji veliki, skladno srezani most od kamena, sa jedanaest lukova širokog raspona. Od tog mosta, kao od osnovice, širi se lepezasto cela valovita dolina, sa višegradskom kasabom i njenom okolinom, sa zaseocima poleglim u prevoje brežuljaka, prekrivena njivama, ispašama i šljivicima, izukrštana međama i plotovima i poškropljena šumarcima i retkim skupovima crnogorice. Tako, posmatrano sa dna vidika, izgleda kao da iz širokih lukova belog mosta teče i razliva se ne samo zelena Drina, nego i ceo taj župni i pitomi prostor, sa svim što je na njemu i južnim nebom nad njim.“