Politička moderna na južnoslovenskim prostorima, otpočevši 1804. godine Prvim srpskim ustankom, od svog začetka bila je kolektivistička, pa shodno tome suprotstavljena idejama klasičnog liberalizma. Brechtova misao o truleži pod okriljem velikih ideja ukazuje na amorfnost onog kolektivističkog, po kojem ne samo velike ideje, nego i trulež kojeg one posredno stvaraju, biva pretočen iz jedne sadržajne forme u drugu, održavajući neprekidan kauzalni odnos sa rigidnošću prijašnjih formi. Time, gotovo pa deterministički južnoslovenski prostori u širem, a Bosna i Hercegovina u užem smislu, neprestano bivaju objekti, a ne subjekti historije; žrtve historijskih procesa, a ne stvaraoci istih. Izvor ovog historijskog mučeništva komunisti su promatrali kroz prizmu historijskog materijalizma. Marksov dijalektički koncept, iako sinteza Hegela i učenja Ludwiga Feuerbacha, izričito odbacuje ideju hegelijanske dijalektike prema kojoj se historija može razumjeti kao „metafizički subjekt čiji su nosioci pravi ljudski pojedinci“. Dakle, pojedinac je utopljen u kolektivističku konstrukciju zvanu klasa, koja je uzgred rečeno historijski itekako utemeljena, ali lišava pojedinca svoje supstance te uprošćava njegovo postojanje. Na isti način na koji su komunisti to činili, etnonacionalisti su pojedinca utopili u novu-staru kolektivističku konstrukciju, po njihovom shvatanju, primordijalnog oblika.

Možemo razgovarati o civilizacijskim izvorima takve konstrukcije, te ih nazivati orijentalno-vizantijskim, miletsko-pretpolitičkim ili naprosto, kao pojednostavljenje, balkanskim, no to je najmanje bitno. Bitno je šta ta konstrukcija znači danas, u 2018. godini. Po skromnom mišljenju pisca ovih redova, ona, pored svih svojih jasnih osobina, predstavlja i ideološki pokretač većine (ali ne svih) građanski orijentisanih političkih subjekata koji gotovo pa isključivo pripadaju bošnjačkom etnonacionalnom kolektivitetu i politički djeluju isključivo s njegovih pozicija, ma koliko to negirali, čime stvaraju kontrabalans mladomuslimanskim, neoosmanskim i tradicionalističkim političkim i intelektualnim krugovima koji su u plebiscitarnoj većini, a kojima se neću dublje baviti u ovoj bilješci.

Kraljević bez kraljevine

Bošnjački politički establišment iznjedrio je opasnu ideju, zasnovanu na strukturalističko antropološkom konceptu binarne opozicije, koja glasi: nacionalizam je SAMO ono što je u suprotnosti teritorijalnom integritetu, suverenitetu i unutrašnjoj integralnosti Bosne i Hercegovine, dok je ono što zagovara teritorijalni integritet, suverenitet i unutrašnju integralnost Bosne i Hercegovine po svojoj prirodi ili antinacionalističko ili anacionalno.

Ta ideja pisca ovih redova podsjeća na jednu kratku Marquezovu pripovijetku u kojoj siromašni bračni par, zaokupiran smrtno bolesnim djetetom, jednoga jutra, nakon velike oluje, pronalazi starca s ogromnim krilima u blatu i mulju svog oskudnog dvorišta. Na savjet mudre komšinice upoznate istinama svjetovnog i duhovnog, bračni par poziva seoskog sveštenika kako bi njegov neupitni crkveni autoritet utvrdio da li je riječ o božanskom anđelu, odnosno meleku (kako je kome draže) ili samo starcu koji, eto, ima krila. Nakon obilaska kokošinjca u kojem se krilato biće krije, sveštenik zaključuje da ono nipošto nije anđeo već samoobični starac sa krilima – i to zato što ne razumije latinski jezik!

Tu ideju personifikuje i do rata opskurni australijski ugostitelj, pripadnik zapadnohercegovačke ustaške emigracije, nesuđeni član bugojanske terorističke grupe kodnog naziva Fenix 72 i ratni komadant Hrvatskih obrambenih snaga (HOS), Blaž Kraljević. Mitologizacija Kraljevića od strane sarajevske političke čaršije, iza kojeg su ostali pokliči Poglavniku i zloglasni logor Dretelj u izvornom obliku namijenjen srpskom civilnom stanovništvu, a nakon Kraljevićeve likvidacije i bošnjačkom, ne može se razumjeti ako se za tumačenje koriste strukturalistička sredstva, nego može jedino poststrukturalističkom analitikom, odnosno dekonstrukcijom binarnih modela koji se kriju iza bošnjačkog, po mnogo čemu autističnog, poimanja nacionalizma. Iščitana metatekstualnost dekonstruisanih binarnih modela daje dva povezana odgovora na pitanje zašto bošnjački politički establišment odaje pijetet jednoj, u najmanju ruku, kontroverznoj ličnosti i smatra je borcem za Bosnu: 1) Kraljević nije činio zločine nad etnonacionalnom zajednicom kojeg navedeni establišment predstavlja, iako isti paradoksalno tvrdi da predstavlja kompletno građanstvo, pa po logici stvari i one nad kojima su Kraljevićeve bojne činile zločine; 2) nije dovodio u pitanje teritorijalni integritet, suverenitet i unutrašnju integralnost Bosne i Hercegovine. Dakle, ako binarna opozicija, kao analitičko sredstvo stukturalističke antropologije najprije razlikuje postojanje od nepostojanja (u ovom slučaju postojanje želje za teritorijalnim integritetom, suverenitetom i unutrašnjom integralnošću), poststrukturalistička dekonstrukcija dokazuje da je svođenje antinacionalizma ili anacionalnosti isključivo na to pitanje partikularističko i samo po sebi kriptonacionalističko. Drugim riječima, dokazuje da želja za teritorijalnim integritetom, suverenitetom i unutrašnjom integralnošću Bosne i Hercegovine može biti jednako etnonacionalistička i opasna kao i želja za njenim raspadom. Ova empirijski dokaziva spoznaja dovodi u pitanje novobošnjački koncept građanske države – ne zato što građansko društvo i država, kao plodovi liberalne demokratije i prosvjetiteljstva, nisu dokazano najbolja rješenja za uređenje ljudskih zajednica, pa samim tim i naše, nego zato što taj koncept najčešće samo oponaša vanjštinu liberalno-demokratske ideje koja, jednako kao što ne postoji u srpskoj i hrvatskoj političkoj misli i tradiciji, ne postoji ni u bošnjačkoj, ma koliko nas sarajevska, samozaljubljena čaršija ubjeđivala u suprotno.

Primjeri za čitanke

Za studiju slučaja poslužimo se sljedećim primjerima.

Stranka demokratske akcije (SDA), kao nacionalna stranka bošnjačkog naroda, u opšteprihvaćenom javnom diskursu tumači se kao relativno širokogrudna i antinacionalistička (a za kritičare, kriminalna i mafijaška), iako nacionalna. Građanski savez, s druge strane deklarativnog političkog spektra, tumači se kao anacionalan (a za kritičare, mala stranka dva lica), čime se potkrepljuje ideja da je nemoguće zalagati se za cjelovitu i integralnu Bosnu, a biti etnonacionalista. Takva neizrečena jezička konstrukcija ne dovodi Bosnu, kao najprije metafizičku ideosferu utopističke memetičke evolucije, u tautološki odnos sa antinacionalizmom, nego u taj odnos dovodi zagovarače, na jednu ideju svedenog, (lažnog) antinacionalizma. Dakle, metafizičnost bosanske humanističke ideje uzurpiraju oni koji Bosnu uopšte ne razumiju, a u nju se kunu iz sitnopartikularističkih pobuda, namećući nepostojeću diferencijaciju između našeg „narodnjačkog“ i njihovog „nacionalističkog“, iako su ta dva pojma sinovi istoga oca. Takva simplifikacija je najočitija kada se malo pažnje posveti bošnjačkim međustranačkim animozitetima i sukobima koji su uvijek lišeni negativnog odnosa prema svom etnonacionalizmu ili u krajnjem slučaju se bave optuživanjem drugog zbog nedovoljno jakog odnosa prema etnonacionu. Nikad anacionalni Građanski savez neće javno kritikovati SDA zbog kleronacionalističkog djelovanja njihovih poslanika u skupštini Kantona Sarajevo (primjerice, slučaj Kojović) ili na Sarajevskom univerzitetu (primjerice, mnogobrojni slučajevi Zahiragić), niti će antinacionalistička SDA javno kritikovati Građanski savez zbog toga što joj glavni ideolog svakodnevno tvita o povampirenim ustašama. Ako se uopšte dotaknu navedenih izlijeva nacionalizma druge strane, svesće ih na kritiku bavljenja „benignim pitanjima“, umjesto bavljenja „pitanjima od vitalnog nacionalnog i državnog interesa“, što je prosti eufemizam za čeličnu borbu protiv„tuđeg“ nacionalizma koji je u konstantnom konfliktu s „našim“. Kao još jedan primjer možemo uzeti i sljedeće: deklarativno sekularni Građanski savez će permanentne pokušaje islamiziranja Sarajevskog univerziteta okarakterisati kao SDA-ovo bavljenje nebitnim dres kodom, u potpunosti zanemarujući očitu arhaizaciju i desekularizaciju javnog i akademskog prostora. Takav jedan proces, ma koliko se oni s njim možda i ne slagali, u očima ideologa Građanskog saveza predstavlja puku trivijalnost, budući da su oni politički zaokupirani tobože bitnijim pitanjima od vitalnog nacionalnog i državnog interesa. Dakle, političke stranke će jedne druge takoreći prozivati zbog fotelja, kadrova, financijskih malverzacija i afera – onoga što se naziva nenadideološkim-dnevnopolitičkim, ali neće zbog prekomjerno nacionalističkog diskursa, ne libeći se drugom zalijepiti etiketu izdajice zbog nedovoljne brige za etnonacionalnim.

Nacije i negacije

Ovdje je bitno definisati naciju, kako bismo mogli u nastavku razumjeti sve nelogičnosti i zloupotrebe deklarativnog antinacionalizma na južnoslovenskim prostorima u širem, Bosni i Hercegovini u užem, a bošnjačkom etnonacionalnom korpusu u najužem smislu. Naime, sociološka nauka iznjedrila je dva temeljno suprotstavljena koncepta koja i dalje predstavljaju osnovni tlocrt kontinentalnoevropskog i anglosaksonskog nacionalnog ujedinjenja. Prvi je koncept građanske nacije koji se veže za tekovine Francuske buržoaske revolucije i za ideje francuskih filozofa 18. vijeka. Njegova dva osnovna postulata su spremnost na „zajednički život“ i afirmativni odnos prema pozitivistički tumačenoj budućnosti. U svom kapitalnom predavanju „Šta je nacija?“ (“Qu’est-ce qu’une nation?”), Ernest Renan sublimirao je francusko poimanje nacije frazom: „Postizavši zajedno velike stvari i želeći postići još toga“. Francuski prosvjetiteljski koncept, čiji je Renan predstavnik, legitimitet crpi iz onoga što on naziva „svakodnevnim plebiscitom“. Time se nacija definiše kao rezultat društvenog dogovora individualnih i od drugih kolektiviteta nezavisnih pojedinaca-građana. Ona ne traži utemeljenje za svoje postojanje ni u krvi, ni u religiji, ni u jeziku („…on nas poziva ali nas ne tjera na ujedinjenje“), ni u teritoriji („Planine ne znaju kako izrezbariti države.“).

Drugi koncept nacionalnog ujedinjenja je koncept etno nacije. Ovaj model, stvoren na temeljima germanske intelektualne tradicije, kao model njemačkog idealizma 19. vijeka i u reakcionoj suprotnosti francuskom modelu zbog osvajačkih pohoda Napoleonove vojske, svoj legimitet crpi iz objektivnih kriterija: zajedničkog jezika, zajedničke vjerske pripadnosti i zajedničke kulturne baštine te idealiziranog uprošćavanja dvaju kolektivističkih sintagmi: nepobitnog etničkog porijekla i nepobitne etničke historije.

O onome vitalnome

Vratimo se vitalnom nacionalnom pitanju i ogolimo ga. Bošnjačke političke stranke, naime, pozivajući se na francuski građanski koncept ignorišu osnovni postulat istog – plebiscitarnu želju za integrativnim, zajedničkim životom koja postoji jedino unutar njihove etnonacionalne zajednice (no, ni tu nije sigurna – jedno je želja za zajedničkim životom, a drugo za teritorijom), a koju nisu u stanju prenijeti na druge niti uvidjeti mogućnost metanacionalnog društvenog dogovora. Budući da su etnonacionalni kolektiviteti svoju potpunu afirmaciju doživjeli stotinu godina prije formiranja moderne bosanskohercegovačke države, što je u suprotnosti hronologiji po kojoj su formirane ostale evropske građanske nacije (a i etnonacionalne države) i budući da Bosna i Hercegovina “nije započela svoj samostalni život kao suverena država koja će s vremenom zadobiti priznanje, već kao priznata država koja će s vremenom ostvariti »suverenost«“ (Tarik Haverić, Studenti i njihova država: o državnosti u teoriji i praksi), bošnjački politički subjekti, nemajući se na što pozvati, a ignorišući činjenicu da južnoslovenski prostori od začetka moderne padaju pod germansku intelektualnu sferu utjecaja (primjerice, preuzimanje naziva srpskohrvatski jezik od njemačkih jezikoslovaca), vitalno nacionalno i državno pitanje izjednačavaju sa etnonacionalnim. Shodno tome, postoji potpuni konsenzus između ideološki suprotstavljenih političkih subjekata kada je riječ o pitanjima sopstvenog etnonacionalnog naspram tuđeg, budući da se državno tumači kao nacionalno francuskog modela, a naposlijetku, zbog višestoljetnih etnonacionalnih i međukonfesionalnih animoziteta, i etnonacionalno njemačkog modela. Drugim riječima, građanski orijentisani politički subjekti simplicistički pozivaju na uspostavu građanske nacije francuskog modela, neshvatajući da kasne stotinu i pedeset godina, te u nedostatku prostora za politički manevar, animiraju sopstvenu etnonacionalnu zajednicu etnopartikularističkim pokličima koje definišu kao vapaj građanske većine. To bi bilo isto kao da su pojedina preduzeća 1966. godine, isključivo u ime jednog dijela crvene buržoazije, pokušala uvesti višestranačje u svoje organizacije udruženog rada, ignorišući kompletnu društveno-političku zbilju samoupravnog socijalizma, te na paljbu SUBNOR-a odgovorila s pokličem: „Mi smo nosioci kapitala!“

Takvo šizofreno stanje političke svijesti, koje rađa proizvoljno, sociološki neutemeljeno i nadasve opasno političko djelovanje, u potpunosti je antiliberalno, a samim tim i antigrađansko, budući da isključivo polazi s kolektivističkih pozicija jedne etnonacionalne zajednice, koja se politički nameće kao građanska većina nepostojeće građanske nacije čime se simbiotički vezuje za sladunjavu fatamorganu opjevane domovine koja je, mimikrijom obasjana, i građanska i etnonacionalna, ovisno od političke klime i geostrateških interesa njenih inostranih mentora.

Hićaja o parolama

„Mi nemamo rezervnu domovinu!“, reći će pripadnici bošnjačkog političkog establišmenta – ko smo „mi“, ko su „oni“ koji imaju rezervnu domovinu, a ko građani u tako postavljenoj formulaciji? Šta je tačno rezervna domovina i da li su oni koji imaju rezervnu domovinu građani ili su građani samo oni koji nemaju rezervnu domovinu? Pozabavimo se konceptom rezervne domovine. On je, naime, prvi put upotrebljen u rasističkom memorandumu Vase Čubrilovića, Manjinski problem u novoj Jugoslaviji (1944.), kao opravdanje za autorove pozive na etničko čišćenje nacionalnih manjina – najprije Albanaca iz Makedonije i sa Kosova, a zatim Folksdojčera i Mađara iz Banata, Srijema i Bačke, te u manjoj mjeri Talijana iz Istre i Dalmacije. Do Čubrilovićeve teze etnička čišćenja na Balkanu nisu vođena zbog potencijalne nelojalnosti nepoželjnih etnija. Razlozi su bili drugi, no jednako ogavni. Pisac ovih redova, naravno, vjeruje da sarajevska politička čaršija nema takve zločinačke aspiracije, no koristi ovu priliku da ipak ukaže na problematičnost takve parole.

Parola „Mi nemamo rezervnu domovinu!“ ujedno je i zanimljiv derivat bošnjačkog anti-antiesencijalizma, utoliko što je forma parole zamijenila hićaju. Naime, bošnjački čovjek tradicionalno „historiju shvata prvenstveno kao niz ’hićaja’, poučnih pričica mahom orijentalnog porijekla u kojima se otkriva vječna mudrost kojoj je dovoljno pribjeći da se ponovo uspostavi — spoznavanjem istine ili izvršenjem pravde“ (T. Haverić, Kritika bosanskog uma, s. 207). Međutim, kolektivistički anti-antiesencijalizam u Bošnjaka, gurnuvši hićaju van političkog amfiteatra, podigao je formu parole na pijedestal te od nje stvorio nepokolebljivu tezu i sintezu svakog kolektivističkog izražaja, potvrđujući Adornovu misao da sinteza skovana odbacivanjem svake antiteze svršava u ustajaloj baruštini pozitiviteta. Nuspojava navedenog je potpuna devaluacija ozbiljnih pojmova poput fašizma, kojima se bošnjačka politička i medijska elita razbacuje u nedogled s ciljem ad hominem diskreditacije i dehumanizacije političkih neistomišljenika, te jezičkim formulacijama ili izrazima poput „đikan“ (RBJ, s. 55) ili „Udruženi zločinački poduhvat“, koje su ušle u popularni javni leksikon kafanske provenijencije i šovinističkog kova, iako imaju izrazito konkretno, pa samim tim i usko značenje.

Malobrojni politički subjekti i nezavisni intelektualci, u koje se svrstava i pisac ovih redova, koji odbijaju učestvovati u tom narodnom kolu razvučenom na braniku etnonaciona i Patrie redovno su diskvalifikovani zbog svog navodnog antidržavnog djelovanja, te bivaju proglašeni petom kolonom, stranim plaćenicima, ostavštinom vojno-obavještajnih struktura bivše države ili (auto)šovinistima (sic!) od strane medijskih i političkih trabanata većinskog kriptonacionalističkog establišmenta.

Goli car bosanstva

Da bi takav kriptični pristup prema etnonacionalizmu opstao on se mora sistematski graditi na ideji nadnacionalnog kako bi u teoriji bio prihvatljiv pripadnicima drugih etnonacionalnih zajednica, a to je u našem slučaju deklarativno bosanstvo. U suprotnom će se logički urušiti poput, da budem malo ciničan, aprilskog paketa. Taj očit primjer Realpolitika izrodio je eufemizam tzv. pro-bosanskih snaga koje, s jedne strane, polaze sa stanovišta moralne superiornosti izgrađene na viktimološkom etnonacionalnom narativu po kojem smo „mi“, zbog svojih objektivnih patnji i stradanja koje niko normalan neće dovoditi u pitanje, moralno superiorniji od „vas“ zbog vaše kolektivne krivice za naša stradanja, pa po nekom nadvišenom, gotovo aristotelovskom pravilu bespogovorno zaslužujemo oreol iskonske dobrote i bogomdano pravo na krojenje zemlje po svojoj mjeri, sve na istom principu strukturalističke binarne opozicije o kojem sam ranije pisao. No, kao što ulogu zločinca ne može ponijeti kolektivitet, odnosno kao što on ne može biti izvrgnut kolektivnoj krivici (iako može procesu denacifikacije s ciljem kolektivne katarze, što se nažalost nije desilo srpskom etnonacionalnom kolektivitetu nakon zadnjih ratova), tako se ni uloga žrtve ne može prenijeti sa biološkog stradalnika i njegovih bližnjih na kolektivitet kojem je pripadao. Žrtve i zločinci imaju svoja imena i prezimena, pripadaju prvenstveno svojim mikrozajednicama te je odnos moralne superiornosti i moralne nakaznosti oslikan u njihovim konkretnim sudbinama, a ne u političkoj borbi njihovih etnonacionalnih kolektiviteta.

O nama i njima

Termini holokaust (st.gr. ὁλόκαυστος holókaustos: “potpuno spaljen”), u širem i šoa (heb. שואה: “katastrofa”, “velika nesreća”) u užem smislu označavaju nacistički genocid nad Jevrejima tokom Drugog svjetskog rata. Žrtve tog genocida industrijskih razmjera, iako Jevreji, nisu i ne mogu biti svi pripadnici jevrejskog naroda, budući da svi Jevreji nisu okončali svoje živote u monstruoznim nacističkim logorima i poljima smrti, iako oni koji jesu, jesu isključivo zato što su bili Jevreji. Biti Jevrejin ne znači ujedno biti i žrtva. Mučeništvo i moralna superiornost stradalih u odnosu na njihove dželate ne smije se prenositi na etnonacionalne kolektivitete kojim su stradalnici pripadali, jer se time negira heterogenost i pojedinačnost svake ljudske sudbine koja biva utopljena u pervertirani narativ o „nama“ i „njima“. Društvena konstrukcija, u ovom slučaju etnonacionalna, time otima mučeništvo i kosti nevinih žrtava kako bi ih, poput ordenja, dijelila nezaslužnim. Time se nesreća stavlja u službu perpetuacije nesreće. To nije sloboda koja umije da pjeva. Takav odnos prema zločinu negira osnovni aksiom teze o banalnosti zla, od nje stvarajući totem kolektivizmu i osveti. Mučeništvo šest miliona Jevreja ubijenih u okupiranoj Evropi ne smije se prenositi na Benjamina Netanyahua. To bi bila blasfemija nesnošljivih razmjera.

Spomenimo i najveći paradoks bošnjačkog političkog bosanstva. Naime, u zemlji u kojoj postoje tri etnonacionalne zajednice koje su, poput tragičnog usuda, i prije nacional-romantizma egzistirale kao tri suprotstavljene konfesionalne grupe, sa tri različite kolektivne traume, tri sukobljena kolektivna pamćenja i tri solipsističke nacionalne mitologije izgrađene u suprotnosti na one druge, pozivanje na moralnu superiornost jedne zajednice s ciljem nametanja teze o državotvornom narodu koji će zemlju izvesti na toplija mora ne može i neće biti kohezivni faktor koji je neophodan za liberalizaciju društva, a naposlijetku i države, jednako kao što nametana teza o moralnoj superiornosti Srbije utemeljena na golgoti srpske vojske u Albaniji nije bila kohezivni faktor koji bi ujedinio južnoslovenske etnije u Prvoj Jugoslaviji.

S druge strane, pojam pro-bosanskih snaga označava i nadideološki odnos bošnjačke državotvorne ideje naspram srpskog i hrvatskog iredentizma, kao osnovnog protutežnog faktora sukobljenih etnonacionalizama. Iz te nacionalne, državotvorne ideje proizilazi i koncept građanske države, odnosno političke platforme koja glasi Jedan čovjek-Jedan glas. Nažalost, većina zagovarača te ideje isključivo se bave pamfletskom vanjštinom te ispuštaju priliku za prilikom da se dokažu kao iskrene liberalne demokrate koje žele najprije izgradnju građanskog društva, a ne samo uspostavu građanske ustavnopravne ljušture bez društvenog sadržaja. Iza te egzaltirane potrebe za praznom ljušturom koja bi se kasnije nečim napunila, jasno se krije etnonacionalizam.

O džematskim liberalima

Nama trebaju oni koji će svoju kičmu podmetnuti za opšte dobro, a ne oni koji će podilaziti društvenoj retrogradnosti i kolektivističkim parafilijama užarenih masa. Iskrene liberalne demokrate ne bi nikad desekularizaciju najstarijeg univerziteta u zemlji okarakterisali kao bezveznu raspravu o dres kodu, a bome ne bi ni u potpunosti prešutjele ukidanje akademske autonomije istoj ustanovi. Stvarne liberalne demokrate ne bi pežorativno komentarisale prijedlog zabrane eksploatacije životinjskog krzna, niti bi ismijavale one liberalne opcije koje se s pravom zalažu za povećanje zelenih površina u glavnom gradu naše zemlje. Stvarni zagovarači liberalno-demokratskih vrijednosti ne bi ostajali nijemi na boljševičko cenzurisanje nezavisnih novinara zbog povrede javnog morala (Slučajevi Bačanović – FTV i Dežulović – Oslobođenje), niti bi tolerisali izjave pojedinih opštinskih načelnika na koje bi im pozavidio i ajatolah Homeini. One opcije koje duboko vjeruju u liberalnu demokratiju ne bi ostajale neutralne prilikom dekretom donesene zabrane jedne pozorišne predstave (slučaj Frljić), niti bi makijavelistički sarađivale sa onim kvaziintelektualnim krugovima koji mitologiziraju brošuricu o muslimanima u sovjetskoj Rusiji, a blagonaklono gledaju na antisemitizam koji pršti iz rečenice „Njih je nestalo iz čaršije, ali je u čaršiji ostao židovski duh špekulacije, podvaljivanja, nabijanja cijena i lihvarenja…“. Mislioci liberalno demokratske provenijencije ne bi učestvovali u mučkim napadima na univerzitetske profesore (Slučajevi Kazaz, Vlaisavljević i Veličković), niti bi ignorisali kukaste krstove po svojoj čaršiji zbog preokupiranosti kukastim krstovima u tuđoj.

A se leži Bosna

Pozabavimo se sada i Bosnom; tamnim vilajetom između svjetova u kojem se umire da bi se živjelo i živi da bi se umiralo. U kojem aveti prošlosti uslužuju žive i u kojem se mrzi čak i u grobu. Prostoru između sna i jave gdje fildžan viška čeka i mrtve. U nedavno objavljenom tekstu, britko pero Miljenka Jergovića maestralno opisuje bosanski usud: „Bosna je tokom svoje povijesti obično i bila zemlja neiskazane zbilje. Otud višak legende, a manjak historije.“ Ta i takva Bosna, kao velika bol maloga čovjeka, vječno na raskršću između Mosta na Žepi i Proklete avlije, poput živine bježi od sopstvenog odraza. Ona se ne crta na kartama i ne slavi zastavama. Njeni brijegovi i njene ravnice odzvanjaju smijehom s kosidbi i plačom nad jamama – i jučerašnjim i sutrašnjim. Ona je i Kmet Siman i Ibraga Kološ, i veličanstvena Aladža i njeni rušioci. Njome se, napisa Meša Selimović, nikuda ne žuri, jer ni sam život nije u žurbi. Ona je uvijek na nekoj vjetrometini, uvijek na nekoj međi, uvijek nečiji miraz, uvijek svačija i ničija. Takvu Bosnu valja razumjeti. Oni koji se u nju kunu, nažalost je ne razumiju.

To nerazumijevanje Bosne pretapa se u sitnopartikularističku potrebu za njenim uprošćavanjem. Isto kao što je čovjek, po judeohrišćanskoj tradiciji, stvoren na sliku Božju, tako su mitovi o Bosni stvoreni na sliku njenih pripovjedača. Ti mitovi, mahom apolozi – poučne basne čija je svrha iznošenje izmišljenih životnih okolnosti s ciljem prenošenja moralističkih pouka – idu ruku pod ruku s hićajama, s jedne i grandioznim pseudohistorijskim narativima, s druge strane. Ono što pisca ovih redova fascinira je oportunizam usvajanja tuđih mitova. Primjerice, intelektualni milje koji okružuje Stranku demokratske akcije i koji je ideološki nasljednik organizacije Mladi muslimani, objeručke je usvojio komunistički mit o endehazijskom Sarajevu kao gradu-Valteru, iako je taj mit stvoren na negaciji političkih i intelektualnih krugova kojima su pripadali Mladi muslimani. Dakle, intelektualni milje koji pokreće SDA usvojio je mit njegovih ideoloških neprijatelja isključivo zato što taj mit svjedoči, po njegovom shvatanju, prenesenoj moralnoj superiornosti o kojoj sam ranije pisao, dovodeći mit u pitanje samo onda kada on direktno konfrontira izvornu mladomuslimansku ideju (Slučaj Busuladžić). U suprotnom, on će taj mit braniti svim svojim bićem, stvarajući klimu lova na vještice kada se neko drzne dovesti ga u pitanje (Slučaj feljtona „Sarajevo u NDH“, Novi.ba). No, simptomatičnija je činjenica da i većina građanskih političkih subjekata, predstavljajući se kao nasljednici NOB-ovskog antinacionalizma, perpetuira mit o Valteru, ne zbog njegove uskoideološke izvorne pouke, nego u istoj onoj želji utvrđivanja prenosa moralne superiornosti sa malobrojnih partizanskih ilegalaca (uključujući pretke pisca ovih redova) na etnonacionalnu zajednicu koja danas čini ogromnu većinu u gradu Sarajevu i koju oni predstavljaju. To se lako može utvrditi konstantnim isticanjima „naše“ antifašističke baštine naspram „njihove“ fašističke. Prateći ta silna busanja u grudi, jedino što misleći čovjek može zaključiti je da su tri kamiona slavonskih ustaša, jednog ranog aprilskog jutra 1941. godine, ušla u grad i odvela deset hiljada sarajevskih Jevreja u smrt – bez bilo kakvog saučesništva domaćeg stanovništva.

Postoji pregršt drugih primjera koji se mogu iskoristiti kao studije slučaja, poput mitologizacije Sultan Mehmedove ahdname ili orijentalističko poimanje Sarajeva kao „evropskog Jeruzalema“, sve s ciljem perpetuacije mahmutćehajićevskog etnonacionalističkog koncepta „Dobrih Bošnjana“. No, dublje se neću baviti tim pitanjem.

O popisima i drugim stvarima

Vratimo se na ispraznu želju za principom Jedan čovjek-Jedan glas unutar ovog sistematski održavanog antiliberalnog, regresivnog i kafkijanskog društva. Ona, stidljivo tinjajući dvadeset godina, polako se počinje glasno artikulisati, i to upravo iz kabineta i kancelarija onih koji održavaju ekosistem abiotičkog kasapljenja svake progresivnosti i promicanja svakog antiliberalizma. Najsvježiji primjer je onaj reisu-l-uleme Kavazovića, koji je u jednom od svojih nedavnih medijskih istupa, na opšte oduševljenje promicatelja isprazne građanštine s kriptonacionalističkim lajtmotivom, kazao da se zalaže za građansku državu i za ukidanje konstitutivnosti naroda. To bi bilo i simpatično da IZ nije bila društveno najaktivnija u periodu neposredno pred zadnji popis stanovništva, kada se zalagala za potpunu etnonacionalnu uniformisanost prilikom izjašnjavanja te se sedmicama blamirala groteskno izrežiranim propagandnim spotovima koji su rezultirali hiperprodukcijom viceva poput onog:

Popisivač: Broj ukućana?
Stara nana: Bošnjak!

Nadovezujući se na popis i njegove implikacije, pisac ovih redova mora ponovo istaći političke subjekte koji su etablirali eufemizam tzv. građanske većine, koji, jasno je i pticama na grani, isključivo označava većinsku bh. etnonacionalnu zajednicu, budući da ovdašnje etnije, nažalost, zadnjih sto pedeset godina politički isključivo djeluju unutar svog etnonaciona. Naime, ti subjekti, gradeći svoju političku poziciju na autističnoj dihotomiji građanskog i etničkog, o čemu sam ranije pisao, nisu naučili osnovno gradivo iz historije te su zbog toga dio problema, a nipošto rješenje. Od uspostave austrougarske uprave 1878. godine, pa sve do početka Prvog svjetskog rata bosanskohercegovačke etnonacionalne zajednice, ma koliko se pojedini carski i kraljevski namjesnici tome protivili, isključivo su se okupljale oko tri etnonacionalne političke organizacije: Muslimanske narodne organizacije, Srpske narodne organizacije i Hrvatske narodne zajednice. Nakon uspostave prve jugoslovenske države pa sve do proglašenja Šestojanuarske diktature i ukidanja parlamentarizma, one su gotovo pa isključivo svoje povjerenje davale etnonacionalnim političkim strankama: Jugoslovenskoj muslimanskoj organizaciji, Narodnoj radikalnoj stranci i Hrvatskoj seljačkoj stranci. Nije se puno promijenilo ni nakon oktroiranog ustava koji je ponovo uveo parlamentarizam 1931. godine. Čak ni četrdesetogodišnje iskustvo socijalizma nije bilo dovoljno za promjenu etnoidentitarne matrice na polju političkog, tako da su 1990. godine poluge vlasti preuzele Stranka demokratske akcije, Srpska demokratska stranka i Hrvatska demokratska zajednica. Navedena tri historijska uzorka dokazuju nemogućnost uspješne uspostave drugog identitarnog obrasca na polju političkog kada se taj obrazac u narodu tumači kao nametanje, taman on bio prijeko potreban – što i jeste. Na Kállayevo bosanstvo odgovorilo se agresivnim etnonacionalnim zbijanjem političkih i intelektualnih redova, jednako kao što je integralno jugoslovenstvo plebiscitarno odbačeno u korist monoetničkih političkih subjekata, a na koncu je i Savez reformskih snaga poražen od koalicije etnonacionalističkih stranaka koje su u predizbornoj kampanji upravo koristile (pseudo)građansku retoriku s blagim nacionalističkim intarzijama. Sjetimo se samo propagandnog postera na kojem su skraćenice SDA, SDS i HDZ ukrštene poput križaljke, sugerišući lažno jedinstvo koje će dvije godine kasnije biti demistifikovano barutom i jamama. Da li pisac ovih redova misli da je moguće prekinuti stogodišnju pijemontizaciju etnonacionalnih političkih subjekata? Dakako! No, ne na način na koji to pokušavaju kriptonacionalističke građanske opcije koje, poput nojeva, guraju glavu u pijesak, pravdajući svoje slijepilo, možda čak i nesvjesno, moralnom superiornošću etnonacionalne zajednice kojoj pripadaju i irelevantnim primjerima iz drugih zemalja. Vrijedi napomenuti da su to iste one opcije koje najviše pjene kada javnost zaokupira neka afera vezana za rezultate popisa (Primjerice, Zvizdićevo slanje nelegalnog upitnika iz Republike Srpske u Brisel). Pisac ovih redova se pita zašto, iako je odgovor odavno znan. Zašto bi anacionalne ili antinacionalističke političke strukture pridavale bilo kakav značaj popisu koji je utvrdio da je baš etnonacionalna zajednica kojoj oni pripadaju ne samo većinska nego po prvi put natpolovično većinska, kada njih ne interesuje etnonacionalno, nego samo građansko?

Odgovor na to pitanje otvara Pandorinu kutiju bosanskohercegovačke političke i moralne paralize, te slikovito utvrđuje ono što Tarik Haverić naziva potrebom bosanskog muslimanskog subjekta za uljepšavanjem – sopstvenog nacionalizma, dodao bi pisac ovih redova.

Autor: Denis Švrakić, Prometej.ba

P. S. Čitaoci ove bilješke vrlo vjerovatno će posumnjati u namjere pisca ovih redova, no za to nema potrebe. Pisac ovih redova duboko vjeruje da je odgovornost svakog intelektualca da ukazuje na anomalije zajednice kojoj pripada. Druga agenda ne postoji.