Ilustracija: Lejla Ahmedspahić, Naratorium

U rubrici “S margina zemljovida“, nastaloj u suradnji s portalom Naratorium.ba, donosimo reportaže iz manjih i zapostavljenih mjesta s margina mapa, koje otkrivaju kako život i kultura opstaju uprkos svim neprilikama trenutnih društveno-političkih okolnosti. U prvoj reportaži ovog serijala, Milanka Kovačević je posjetila Berkoviće, jednu od najmaloljudnijih opština u Bosni i Hercegovini. Možete pročitati ponešto o historiji ove opštine, problemima s kojima se bori, oporavku od prošlogodišnjeg zemljotresa, njenim stanovnicima i njihovim poslovima, ali i potencijalima koje nesumnjivo ima.

“Sve nam je blizu, i Trebinje i Stolac, Neum i Dubrovnik, ovdje bi moglo lijepo da se živi”, odgovara meštanin Berkovića, jedne od najmanjih opština u Bosni i Hercegovini i Republici Srpskoj na naše pitanje kako žive. Ipak, danas svakodnevnica stanovnika Berkovića protiče u celodnevnom radu. Većina radi više poslova kako bi obezbedila pristojan život.

Nekadašnja mesna zajednica opštine Stolac, posle rata je vratila status opštine koji je, priča načelnik Nenad Abramović, imala i u Kraljevini Jugoslaviji.

Ono što se nije menjalo je to da je uvek bila nerazvijena.

“Poslije 30 godina postojanja opštine, smatram da Berkovići opravdavaju status opštine. Suočavamo se sa mnogobrojnim problemima, odlaskom mladih, nemogućnošću boljeg razvoja. To su sad teme koje možemo elaborirati”, kaže Abramović.

Priča da su posle rata praktično krenuli sa ledine – imali su tek koji kilometar asfaltnog puta, poštu i kancelariju mesne zajednice.

“Danas u svakom svom predjelu ima vodovodnu mrežu, mada je u 21. veku malo degutatno pričati o tome. Izgradili smo mrežu asfaltnih puteva, osnovne institucije, zgradu opštine. Danas Berkovići imaju dječiji vrtić, dom zdravlja. Težak je to put bio. To je bila borba za neki opstanak, da i stanovnici Berkovića imaju ono što i stanovnici drugih lokalnih zajednica”, objašnjava.

Ako je dobra paprika – iz Berkovića je

Ova opština, smeštena na obodu Dabarskog polja, danas uglavnom živi od poljoprivrede.

Svako ovde sadi nešto. I oni koji žive isključivo od toga i oni koji rade u nekoj od institucija, pa im poljoprivreda dođe kao dodatni prihod.

Jedan od najuspešnijih je Goran Duka. On u plastenicima proizvodi zelen za prodaju. Salata, mladi luk, blitva, raštan, već su pristigli za pijace.

“Ja sadim između 25.000-30.000 komada paprike, pa 2.000 paradajza, 10.000 kupusa, trešanja imam 100 komada, oba luka, posadim i 80 kilograma krompira, jagode, plus plastenička proizvodnja”, priča nam Duka dok obilazimo imanje koje je kao pod konac. Na njivama posejana žita, u plastenicima zeleniš za pijacu. Već pripremljen prostor za rasad paprike. Kad otopli presađivaće ga u njivu. Poslednjih godina crvena paprika “roga” postala je zaštitni znak Berkovića.

“Kažu da je lani posađeno između milion i po i dva miliona sadnica paprike. I ove će godine sigurno”, priča ovaj uspešni poljoprivrednik koji svoje proizvode prodaje na štandu na putu od Stoca ka Berkovićima na koji mu izlazi imanje. Kaže da ljudi sve više traže i kupuju domaće, pa tu nudi sveže ubrane proizvode iz plastenika i sa njive, od krompira i luka, preko jagoda i trešanja, do meda, sirćeta i brašna od heljde, u zavisnosti koje je doba godine i šta u tom trenutku prispeva.

A mušterija ne fali. U Gacku ima redovne kupce. “Znaju da je sve kvalitetno. Svakog petka sam tamo. Prošle godine sam samo u Gacku prodao 25 tona kupusa”, hvali se ovaj poljoprivrednik o poslu u koji je uključena cela pordica. Postepeno su proširivali imanje, podizali plastenike, a sada imaju i tri bazena za sušni period, kada sa vodovoda nema dovoljno vode, a povrću treba.

Staju i vozači kamiona iz Crne Gore. I to su mu redovni kupci, dodaje.

Od Crne Gore ka Hrvatskoj najkraće je preko Berkovića

I sami smo bili začuđeni što smo putem videli skoro jednak broj šlepera i automoblila.

“Kroz Berkoviće je najkraća ruta od Crne Gore ka zapadnoj Hercegovini, a kod Čapljine se uključuju na auto-put”, objašnjava nam načelnik Abramović.

Mada najkraća, ova ruta nije najlakša. I dok put ka Stocu nije loš, veza sa Bilećom je noćna mora, posebno za one koji prolaze prvi put.

U dužini oko 1,5 kilometara put je izlokan, izuvijan, na jednom mestu se opasno sužava i savija.

“Tu se desi i da se dva šlepera zaglave, ne mogu da se mimoiđu, pa dođe do zastoja”, kaže načelnik Abramović koji je za proteklih 11 godina koliko je na čelu Berkovića, uputio bezbroj dopisa nadležnima u RS.

“Odgovori su uvijek isti. Tu treba da bude hidroelektrana Dabar i to će riješiti kad bude izgrađena hidroelektrana, planiran je neki vijadukt. Do tada ne ulaze u ozbiljniju sanaciju dionice i to traje otkad put postoji”, objašnjava načelnik.

Priča o HE Dabar je za stanovnike Berkovića priča o otetoj šansi. U ovom objektu su oni videli mogućnost da se ovo mesto najzad ubroji u umereno razvijene, a možda i u razvijene opštine. Ipak, obekat je planiran da bude smešten na teritoriji opštine Bileća, baš kod one kritične deonice puta.

“I prije rata je opština Stolac osporavala taj projekat zbog Bregave i sistema voda koje bi, smatrali su, poremetio projekat Gornji horizonti. To je, u stvari, višenamjenski projekat, i poljoprivredni, a ne samo energetski. Prije rata, prema projektnoj dokumentaciji sama hidroelektrana je trebala da bude u Berkovićima, da kanal za sisteme za navodnjavanje ide kroz cijelo Dabarsko polje. Međutim, zbog osporavanja opštine Stolac još tada je izmještena na teritoriju opštine Bileća. Tu je i ostala. Energetski bi bilo mnogo bolje da bude u opštini Berkovići, ali nismo uspjeli. Sad, iz kojih razloga, možemo nagađati. Uglavnom, samo nekih 150 metara je na teritoriji opštine Bileća i ti benefiti kada počne da radi nas će mimoići”, objašnjava načelnik.

Važno je istači da bi ovaj projekat ekološki ugrozio rijeku Bregavu i cijeli donji sliv rijeke Neretve, što bi moglo posebno negativno djelovati u vrijeme klimatskih promjena kojima svjedočimo.

Zemljotres napravio štetu veću od godišnjeg budžeta

Abramović kaže da ne postoji zakon o ravnomernom regionalnom razvoju i da ne postoje ni fondovi koji bi to podržali, pa primeri, poput recimo Slovenije, u kojoj je mnogo ovako malih mesta koja nude kvalitetan život stanovnicima, ostaje pusta želja.

Zato su ljudi morali sami da se snađu i da se oslone na ono što imaju, a to je zemlja.

U svečanoj sali biblioteke za stolom zatičemo gospođu sa hrpom papira. Ispred nje je poljoprivrednik. Pomaže mu da popuni zahtev za dobijanje podsticaja. Konkurs koji je raspisalo Ministarstvo poljoprivrede RS je u toku.

Kaže da godinama radi dva posla. Muze krave na farmi, a onda vodi knjige preduzetnicima.

“Mnogo je ljudi otišlo odavde, ali gdje god da odu, uspješni su. A i ovdje može da se lijepo živi. Blizu je i more, tu su i Trebinje i Stolac, Čapljina. Ljudi su vrijedni i snalažljivi”, priča nam ova mještanka Berkovića ne želevši da se predstavi. Kaže da ne voli da se pojavljuje u medijima.

Za razliku od nje, načelnik opštine zna da je pojavljivanje u medijima jedini način da se pažnja javnosti skrene na probleme ili potrebe. Baš to se desilo prošle godine kada su Berkoviće zatresla dva jača zemljotresa. Budući da Mediteranski seizmološki centar ne prepoznaje manja mesta, javnost je mogla da čuje da je epicentar bio 17 km od Stoca, što znači u Berkovićima. Iako je ova mala opština pretrpela štetu koja je kasnije procenjena na oko 2,5 miliona maraka, u prvi mah je sva pažnja otišla na Stolac i Ljubinje.

“Tih nekoliko sedmica sam možda bio najeksponiraniji načelnik. Više puta sam gostovao na različitim televizijama kako bih skrenuo pažnju da smo imali štetu koja prevazilazi naš godišnji budžet. Poslije mnogo peripetija, sa nivoa BiH nam je odobreno milion maraka. Baš smo prošlog ponedjeljka imali sjednicu SO Berkovići na kojoj smo raspodijelili ta sredstva. Odlučeno je da 600.000 KM ide kao pomoć građanima, a 400.000 za obnavljanje javnih objekata. Vlada RS će obnoviti devet stambenih objekata koji su bili nastanjeni u vrijeme zemljotresa, a sada nisu bezbijedni za stanovanje. Bilo je pomoći i sa drugih strana, približili smo se cifri od dva miliona, s tim što je prošlo mnogo vremena, ljudi su morali sami da se snalaze”, ističe načelnik.

Čini se da je ovde vremena za dokolicu malo. Boreći se za egzistenciju, odrasli idu sa jednog posla na drugi. Iz kancelarije na njivu. Ipak, ima i onih koji čitaju. “To su doduše uglavnom srednjoškolci i stariji sugrađani”, kaže nam Rade Kojović, direktor Narodne biblioteke u Berkovićima. Objašnjava da ova ustanova ima oko 400 članova, što je za malo mesto koje ima oko 1800 stanovnika, značajna cifra.

Za njega su Berkovići više tretirani kao kraj nego centar sveta. “To se vidi i po putu, vidjeli ste kad ste dolazili”, kaže.

“Čitava opština je zapostavljena, poruke se mogu svesti na onu izreku: krepaj kenjče (magarče) dok gora ozeleni”, slikovito Kojović opisuje odnos entitetskih vlasti prema mestu u kome živi.

Kaže da mladi uglavnom odlaze jer ne vide svoju perspektivu u Berkovićima. Nakon fakulteta i njegov sin je ostao u Banjaluci. “A volio bih da je ovdje. Možda je sve moralo tako da bude, a možda je moglo i da se stvore uslovi da bude bolje”, više za sebe govori direktor biblioteke koji, kao i ostali meštani, u slobodno vreme sadi papriku i tako dopunjava budžet.

U sali biblioteke koja tokom dana služi, pomenusmo, za popunjavanje prijava za subvencije i druge poslove, uveče se koristi za organizovanje književnih večeri i kulturnih događaja. Kojović kaže da su oni česti, a i posećeni. S ponosom ističe da u Berkovićima imaju i etno-grupu Hercegovke koje vežbaju u sali.

Ovaj kraj bogat istorijom, baš kao i susjedni Stolac ima više nekropola srednjovekovnih stećaka. Jedna od njih, Potkuk u Gornjoj Bitunji, je proglašena Svetskom baštinom UNESCO-a. Nekropola Radovac u selu Potkom, proglašena je kulturnim dobrom od velikog značaja. Trenutno se u selima Milavići i Hatelji vrše arheološka istaživanja. Smatra se da je nekropola stećaka u Milavićima jedna od najznačajnijih i najbrojnijih na području istočne Hercegovine. Za meštane i lokalnu vlast istorijsko nasleđe vide kao turistički potencijal. On postoji i kada je u pitanju adrenalinski sport. Prema rečima meštana nedavno su u Berkoviće počeli da dolaze prvi paraglajderi. Uglavnom su iz Hrvatske, još uvek su malobrojni, ali bi, uz malo sreće i podsticaja, ovo mesto moglo da postane nezaobilazna stanica za sve koji uživaju u jedrenju padobranom.

Za sada ne postoje ugostiteljski i smeštajni kapaciteti, pa retki turisti obilaze Berkoviće, ali spavaju u Stocu, Bileći i Trebinju. No, bude li interesovanja, sigurno je da bi preduzimljivi i vredni meštani odgovorili i na takav izazov.

Stanovnici Berkovića su ponosni na to što su podizali nove, ali nisu rušili stare spomenike. Tako jedni pored drugih stoje biste narodnih heroja iz NOB-a i spomenici stradalima od komunističkog režima, ali i poginulima u poslednjem ratu. Kažu da su u ratu bili mudri i jedni i drugi i da nije napravljeno ništa čega bi se stideli. Nije bilo zločina niti značajnijih ratnih okršaja. Možda je to razlog što su veze uspostavljene odmah nakon rata. A mesto gde se završavao Stolac, a počinjali Berkovići bilo je trgovački centar posleratne Hercegovine. I danas su veze dobre, a odnosi korektni.

Berkovići imaju vrtić u kojem boravi tridesetak mališana. Tu je osnovna škola sa 150 učenika I Srednja ekonomska škola koja ima po odeljenje u svakom razredu. Zbog odlaska u srednje škole u Trebinje, opština sa 150 maraka mesečno stipendira svakog učenika koji upiše srednju školu u Berkovićima. “Postoji kadar, prostor, dobri su uslovi. Škola postoji dvije decenije, izvela je dosta mladih od kojih su danas mnogi ekonomisti, pravnici, profesori”, kaže načelnik Berkovića.

“Ovo je fantastično mjesto za odgoj djece”, kaže nam paroh Dejan Grčić. Pre pola godine je došao u Berkoviće i mnogo su mu se dopali ljudi. “Mjesto je dosta živo. Čini mi se da u BiH ne postoji manje mjesto koje ima ovoliko aktivnosti. Duhovni život je intenzivan, mnogo je omladine, ljudi su pozitivni. Duhovni život je drugačiji nego u mjestu iz koga dolazim, ovdje je crkva živa”, priča nam paroh koji je inače iz Šipova.

“Ljudi odavde odlaze zato što moraju, a ne zato što žele”, kaže on.

A da su ljudi ljubazni i predusretljivi, uverili smo se i sami. Javljaju se uz osmeh na ulici. Kako odrasli, tako i deca. Srećemo osnovce na odmoru. Neki su otišli da kupe užinu, dok drugi koriste pauzu za igranje fudbala.

“Nemam gdje da se vratim”

Na ulici srećemo i dve drugarice. Jedna studira, sa Pala je, nakon ispitnog roka, nakratko došla kući.

Dan koristi i da se vidi sa drugaricom koja je ostala u Berkovićima.”Vidite i sami, nigdje nikog”, pokazuju na praznu ulicu kada ih pitam kakav je život omladine ovde.

“Da ima posla, sve bi bilo drugačije”, kaže devojka koja je posle srednje škole ostala u Berkovićima. Čeka svoju šansu da ode, ako ne nađe neki posao kod kuće. “Nemam gdje da se vratim”, kaže studentkinja. Dodaje da većina njenih vršnjaka ne planira da se vrati.

“Svako planira svoj život van Berkovića”, dodaje. “Dolazim samo da obiđem roditelje”.

A sve bi moglo da bude drugačije.

“Odavno sam svjestan da je ovdje razvojna šansa neki energetski objekat. Svaka opština u bivšoj Jugoslaviji je imala nešto strateški oko čega se vrti razvoj cijele opštine. Da ERS izgradi vjetroelektranu Hrgud (od 2015. ima koncesiju, plan je bio da bude na mreži 2018. ) A zašto je ona važna? Ne u smislu što bi donijela neka radna mjesta, ali bi donijela prihod u budžet opštine milion maraka. A naš budžet je trenutno oko dva miliona. Napravite jedan ili nekoliko tih objekata i onda imate prostora da se razvijate, da dajete subvencije investitorima po otvorenom radnom mjestu. Zato je sva moja borba da dobijemo neki energetski objekat. I tada dobijemo efekat zlatne poluge. Onda stičete uslov da podignete kredit i riješite bitne infrastrukturne projekte. Mogli bismo asfaltom povezati sva naseljena mjesta u opštini. Moraće se desiti da dobijemo taj energetski objekat. Zato sam držao konferenciju ispred zgrade ERS”, kaže načelnik.

Da je, pored poljoprivrede, adut ove opštine vetar, uverila se i naša ekipa. Bilo je sunčano, ali toliko vetrovito da nikakva jakna niti šal nisu pomagali. Berkoviće smo napustili sa povrćem (ljubazni domaćini nisu hteli da čuju bilo kakvo odbijanje) i prehladom. Možda, kada se nekada vratimo u Berkoviće, zateknemo novoizgrađeni vjetropark.