Jednoga dana kada se konačno promijene sporna imena pojedinih ulica, možda se neko usudi spomenuti sestre Bergman. Možda se na Ulicu Alekse Šantića, po kojem je nekada njihova škola nosila ime, bude nadovezivala ulica nazvana po njima, a ne po čovjeku koji ih je slao u logore, odnosno u smrt
Godine 1905. u mostarsku Veliku gimnaziju (danas Gimnazija Mostar) po prvi put su upisane djevojčice. Bile su to Berta (1892-1945) i Marija Bergman (Marie Bergmann; 1894-1987). Trebalo je proći pet godina do sljedećeg upisa djevojčica u mostarsku gimnaziju, a tek je 1913. prvi razred završila djevojčica rodom iz Mostara.
Pionirsko mjesto u povijesti mostarskog, ali i bosanskohercegovačkog obrazovanja, Marija i Berta Bergman duguju roditeljima. Rođene su u okolini Sarajeva (Berta u Blažuju, a Marija u Hadžićima) kao kćerke željezničkog činovnika Josipa Bergmana (Joseph Bergmann), u aškenaškoj jevrejskoj porodici porijeklom iz Beča. Iako skromnih primanja, Berta i Marija imale su majku koja je za svoje četiri kćeri odlučila izboriti ženama nedokučivo u tadašnjoj Bosni i Hercegovini: visoko obrazovanje. To je iziskivalo pohađanje gimnazije, te je Marija 1905. upisana u drugi, a Berta u treći razred tada osmogodišnje Velike gimnazije u Mostaru. Tu su, pored obaveznih predmeta, sestre Bergman mogle pohađati i jevrejsku vjeronauku. Hrvatski dnevni list Narodna obrana je sredinom februara 1912. posvetio članak “prvom ženskom maturantu u Bosni”, izvještavajući da je u Mostaru Berta Bergman položila ispit zrelosti. Marija je gimnaziju završila u Sarajevu.
Sestre Bergman su obrazovanje nastavile u Beču, gdje je Marija, završivši studij slavistike i germanistike, 1916. odbranila doktorsku disertaciju, a Berta 1918. postala doktor medicine. Treća sestra postala je farmaceutkinja, a najmlađa inženjerka hemije. Vrativši se u Bosnu i Hercegovinu kao prva doktorica nauka, Marija Bergman je u međuratnom periodu predavala “narodni jezik” u gimnazijama Mostara, Cetinja i Sarajeva. Udala se za građevinskog inženjera Emila Kona i s njim osnovala porodicu u Sarajevu. Berta Bergman je za to vrijeme djelovala u više mjesta Bosne i Hercegovine kao pedijatrica, uključujući Banju Luku. Po davanju otkaza u tamošnjoj Gradskoj bolnici dobila je novčanu nagradu zbog “velikog požrtvovanja i izlaganja vlastitog života neposrednim opasnostima”. Uoči Drugog svjetskog rata radila je kao upravnica Školske poliklinike u Mostaru, na mjestu današnjeg (ostatka) hotela Ruža.
Usponom Nacističke partije u Njemačkoj tridesetih godina dolazi i do jačanja antisemitizma u Jugoslaviji. Marija Kon se već kao prosvjetna radnica u Sarajevu borila protiv protoustaških stavova pojedinih učenica. Život Jevreja je ipak tekao normalno do oktobra 1940. godine, kada vlada ograničava prava jevrejske djece na srednje i više obrazovanje. Kon je tada s brojnim sarajevskim profesorima osnovala poseban prvi razred gimnazije kako bi se Jevrejima omogućilo daljnje školovanje.
Položaj Jevreja se drastično pogoršao okupacijom Jugoslavije u aprilu 1941. Kon je otpuštena iz službe, a zatim zatvorena u koncentracioni logor Rab. Berta je stupila u pokret otpora iste godine, te je opskrbljivala partizanske borce sanitetskim materijalom, liječila ih i davala časove prve pomoći. Nakon oslobođenja logora 1943. Kon se domogla partizanske teritorije i postala direktorica gimnazije u Glini. Njena djeca su se pridružila partizanima; sin Mihael je poginuo u Dvoru na Uni, a kćerka Mirjana (kasnije Papo) je zarobljena na Igmanu i odvedena u koncentracioni logor Ravensbrück. Dr. Bergman je tokom rata dva puta hapšena, da bi 15. januara 1945. (Marijin rođendan) bila odvedena u koncentracioni logor Jasenovac i ubijena.
Marija Kon i njena kćerka, kasnije sutkinja i profesorica porodičnog prava, bile su među petinom sarajevskih Jevreja koji su preživjeli holokaust. Kon je nastavila prosvjetnu karijeru u Mostaru i Sarajevu, a 1950. pozvana je da učestvuje u stvaranju Katedre za njemački jezik i književnost Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Bavila se njemačkom književnošću od 17. do 20. stoljeća, a posebno prevodilačkim radom, te je prva vodila Odsjek za germanistiku i anglistiku. Penzionisala se 1968. godine, ali je nastavila voditi brigu o radu Odsjeka, koji je 1984. organizirao proslavu “izuzetnog jubileja”, njenog 90. rođendana. Umrla je u Sarajevu 9. augusta 1987. godine.
Ni riječi o dr. Berti Bergman i prof. dr. Mariji Kon nisam čuo ni pročitao u Gimnaziji Mostar, školi u čije sam prostorije ušao 103 godine nakon njenih prvih učenica. Danas je to škola na čijem je čelu žena, škola u kojoj žene čine preko dvije trećine administrativnog, tehničkog i nastavnog osoblja i đačkog tijela. Svim prirodnim naukama podučavaju isključivo žene, a ja sam je ipak završio ne znajući da je baš iz te škole ravno 100 godina ranije izašao “prvi ženski maturant u Bosni”, mostarska “legendarna doktorica” Berta Bergman. Ni prva žena s doktoratom u Bosni i Hercegovini, pionirka bosanskohercegovačke germanistike, nije bila vrijedna spomena u školi koju je pohađala i u kojoj je radila, a u kojoj danas isključivo žene predaju svih sedam zastupljenih jezika (uključujući dva koja je Kon predavala kao “narodni”).
Za dojučerašnje nepoznavanje lika i djela sestara Bergman ne krivim nijednog od svojih profesorica i profesora. Među njima je bilo i onih koje mogu kriviti samo za to što me marginalizacija žena uopće interesuje. Ideologija koja vlada Mostarom nezamisliva je bez te marginalizacije. Svega dvije ulice u Mostaru nazvane su po ženama, ali budući da se radi o ulicama Kraljice Katarine i Kraljice Jelene, jasno je da se na umu imalo propagiranje nacionalne mitologije, a ne ukazivanje na postignuća žena ni odavanje počasti zaslužnim Mostarkama. Jednoga dana kada se konačno promijene sporna imena pojedinih ulica, možda se neko usudi spomenuti sestre Bergman. Možda se na Ulicu Alekse Šantića, po kojem je nekada njihova škola nosila ime, bude nadovezivala ulica nazvana po njima, a ne po čovjeku koji ih je slao u logore, odnosno u smrt. Možda.
(Amsal Mešić, Prometej.ba)
Izvori:
Anita Dremel; Lada Čale Feldman; Lidija Dujić; Rada Borić; Sandra Prlenda; Maša Grdešić; Renata Jambrešić Kirin: “Uzduž i poprijeko: brak, zakon i intimno građanstvo u povijesnoj i suvremenoj perspektivi”, Centar za ženske studije, Zagreb, 2015
Cezar Danon: “Sjećanja”, Glasnik Jevrejske zajednice Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2000
Jakov Danon, Verica Stošić: “Memoari na holokaust Jevreja Krajine”, Jevrejska opština Banja Luka, 2010
Christoph König: “Internationales Germanistenlexikon 1800 – 1950”, Walter de Gruyter, 2003
Eli Tauber: “Pravednici među narodima iz Bosne i Hercegovine” (predavanje na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli), 2014
U bespućima interneta nismo uspjeli pronaći nijednu sliku Berte ili Marije Bergman, izuzev ove Bertine slike u naslovu teksta, koja je pronađena u zborniku radova Bosna i Hercegovina 1941: Novi pogledi, (Institut za istoriju u Sarajevu, Sarajevo 2012). Nadamo se da njihove fotografije negdje postoje: ako netko dođe do njih, molili bismo da se javi na mejl [email protected].
wpDiscuz