FERID ŠANTIĆ: Potur je zapravo starosomanska riječ za stanovnika Bosne

U prvim godinama nakon osmanske okupacije, osmanska administracija je cijeli nemuslimanski narod na zatečenom prostoru nazvalo staroosmanskom riječju Poturi.
Ta riječ ima potpuno drugačije značenje od slavenske riječi poturica/poturčenjak, sa kojom se u današnjem vremenu, ali i ranije, označavaju one osobe koje su primile Islam, tj. figurativno postali “Turci”, odnosno po šovinističkim shvatanjima napustili “vjeru svojih predaka”.
Ipak, ova riječ u historijskim dokumentima nije navedena niti na jednom od južnoslavenskih jezika, već na staroosmanskom jeziku, pa prema tome izraz Potur, nije slavenskog nego staroosmanskog porijekla.
U osmanskoj dokumentaciji ovaj izraz imamo u slučaju muške djece koja su bila obuhvaćena devširmom, tj. odvođenjem dječaka u osmansku dvorsku i janjičarsku službu. Prvi takav dokument potiče iz 1539. godine, tačnije iz kanuname za zvornički, bosanski i hercegovački sandžak, u kojem se navodi da se od “nemuslimana naplaćuje 25 akči, od Potura koji je oženjen 22 akče, a od punoljetnog a neoženjenog Potura 25 akči”.
Obzirom da su muslimani 1515. godine dobili povlasticu da i njihova djeca budu predmet devširme, što apsolutno ruši teoriju da je to praksa “mučenja nemuslimansk djece”, u osmanskoj dokumentaciji se već od toga perioda pojavljuju tri kategorije stanovništva koji su obuhvaćeni ovom praksom: kršćani, muslimani i Poturi.
Muslimani, obuhvaćeni devširmom se u osmanskim dokumentima nazivaju sunetli – oglan, a kršćani adžami – oglan. Za treći izraz se koristio termin Potur – oglan, što je u prijevodu značilo Poturski dječaci ili dječaci od Potura.
U sultanovom fermanu od 1589. godine, podsjeća se bosanski beglerbeg Halil paša da dobro vodi računa da se ne miješaju muslimanska djeca i sinovi Potura.
Nakon svega postavlja se pitanje ko su zapravo Poturi, te kako i zbog čega su tako nazvani? U sultanovom fermanu iz 1573. godine, kadijama bosanskog, kliškog i hercegovačkog sandžaka se naređuje da ne prave nikakve smetnje Ferhat agi Sokoloviću u tome da iz njihovih sandžaka preuzme adžami oglane “bili oni od kršćana ili od Potura [Potur taifesi]”. Taifesi je u osmanskoj terminologiji imao značenje: narod, grupa, pleme.
Prema tome, Poturi su bili poseban narod koji je naseljavao prostor osmanske Bosne. Poturi su zapravo bili, starosjedilački, autohtoni narod etničke Bosne, odnosno Bošnjani, kojeg su Osmanlije imenovale starom osmanskom riječju Potur ili Poturi. Riječ pot, u staroosmanskom jeziku ima značenje “bora, nabor”, dok izraz potur označava ono što je naborano, naslagano. Turski izraz potur danas označava naborane pantalone.
Dolazeći na prostor Bosne u XV stoljeću, Osmanlije su zapazile kako domaće, muško stanovništvo, ima na sebi “potur” – naborane čakšire izrađene od bijelog sukna, upravo onakve kakvo nosi njihovo stanovništvo. Zbog toga su u zvaničnim dokumentima, radi lakšeg snalaženja, bosansko stanovništvo označili ovim izrazom.
Tvrdnju o zatečenom stanovništvu, sa naboranim čakširima, imamo u zapisu Benedigta Kuripešića, koji je prolazeći kroz Bosnu 1530. godine zabilježio: “U pomenutoj kraljevini Bosni našli smo tri nacije i tri vjere. Prvo su starosjedioci Bosanci (…) Drugo su oni koji se zovu Vlasima ili martolozima. Došli su iz Smedereva i grčkog Beograda a vjere su sv. Pavla. Treće su pravi Turci (…) Pomenuti hrišćani obiju vjerozakona odjevaju se gotovo kao i Turci…”.
Tokom XV i XVI stoljeća termin Potur je u Bosni ostao ustaljen za sve Bošnjake, čemu svjedoči Evlija Ćelebija koji u svom “Putopisu”, sve Bošnjake poistovjećuje sa Poturima. Ipak, formiranjem i razvojem gradova osmanskog tipa i kroz proces prihvatanja islama, “poturlije” se zadržavaju samo u seoskim sredinama, jer se gradsko stanovništvo počinje prilagođavati novom, tada modernom, stilu života.
Istovremeno se i termin Potur, kao osmanski naziv za Bošnjake, počeo odnositi najčešće samo za seosko stanovništvo. Danas se ovaj termin sačuvao i u bošnjačkim narodnim pjesmama, ali na veliku žalost uglavnom kao pogrdan izraz za muslimane koji su “napustili veru predaka”.
U ovom slučaju termin poturica, koji je izveden od Potura, nema nikakve veze sa slavenskom riječju i shvatanjem izraza poturica = onaj koji je prihvatio islam, tj. “poturčio” se. Zapravo, od izraza Potur, nastala je kasnija odrednice za seosko stanovništvo, iz čega je opet izveden termin poturluk koji je označavao osobu koja se prostački ponašala. Krajem XVI stoljeća, pišući o Osmanskom carstvu, italijanski historičar Montalbano Poture spominje kao narod koji nisu ni “kršćani a ni Turci” i da se “obrezuju ali su loši vjernici”.
Engleski diplomata Paul Rycaut, koji je o Poturima pisao tokom druge polovine XVII stoljeća, navodi da su veoma “prevrtljivi – jedni čitaju Evanđelje na slavenskom jeziku, ali istovremeno izučavaju i tajne Kur’ana i zakone arapskog jezika [šerijat]”.
U jednom rukopisu anonimnog osmanskog pisca iz 1585. godine stoji da su “Poturi polumuslimani – uzimaju dvostruke zapise, i od hodže i od popa. Čuvaju bezvjerske propise ali bojeći se poniženja paze na ehlisunetski put”. U brojnim opisima bosanskohercegovačkih mjesta, između 1660. i 1680. godine, Evlija Ćelebija, u svom “Putopisu”, navodi da Poturi žive od trgovine, te da na nekim mjestima govore poturski jezik. Također, u jednom od mjesta bilježi “Poture, Bošnjake i Bugare”.
U srpskoj historiografiji je namjerno potisnuto pravo značenje riječi Potur, zbog stvaranja lažne tvrdnje (mita) o tome da su i srednjovjekovni Bošnjani, kao i Makedonci i Crnogorci, pa i Hrvati, zapravo Srbi. Zbog toga je originalno značenje riječi Potur, kao osmanskog naziva za srednjovjekovne Bošnjane koji su nosili specifičnu odjeću, zamijenjeno srpskom riječju poturica – poturčenjak.
IZVOR: Ferid Šantić – “Riječ je spomenik”